فصل نان

کتاب «فصل نان» اثر علی‌اشرف درویشیان
داستان‌هایی کوتاه که به ترسیم فقر و محرومیت و نابرابری اجتماعی و تبعات‌ این‌ها بر انسان‌ها و به طور خاص بر کودکان توجه کرده است. کتاب «فصل نان» یکی از مجموعه داستان‌هایی است که علی‌اشرف درویشیان در دهه پنجاه منتشر کرد و در آن رد تجربه‌های او به عنوان معلم مدارس محروم به وضوح قابل مشاهده است.
مضامین محوری داستان‌های کتاب «فصل نان» برگرفته از تجربیات شخصی درویشیان یا مشاهدات او در روستاهای محروم غرب کشور است. در داستان‌های کتاب «فصل نان» نیز به زندگی دشوار و پرمصیبت کودکان مناطق محروم و خانواده‌های فرودست توجه شده است.
کتاب «فصل نان» اولین‌بار در سال 1357 منتشر شد. داستان‌های این مجموعه را می‌توان به نوعی در پیوند با کتاب‌های «آبشوران» و «همراه آهنگ‌های بابام» دانست. علی‌اشرف درویشیان نویسنده‌ای رئالیست است که در اغلب داستان‌هایش به زندگی فرودستان و حاشیه‌نشین‌ها و مطرودان توجه کرده است. او درآثارش با نثری روان فقر و نداری و بیکاری را از یک‌سو و ستم و چپاول و فاصله طبقاتی را از سوی دیگر به تصویر کشیده است. ادبیات و هنر‌ها صداهایی را برمی‌کشند و تصاویری را به نمایش درمی‌آورند که اغلب نادیده و شنیده نشده مانده‌اند. روایت داستانی عرصه‌ای است برای به صحنه آوردن آدم‌های معمولی اجتماع که در تاریخ‌نگاری‌‌های مرسوم و حتی گزارش‌های اقتصادی و اجتماعی چندان توجهی به آنها نمی‌شود. داستان‌های علی‌اشرف درویشیان در مجموعه‌ داستان‌های «از این ولایت»، «آبشوران»، «فصل نان»، «همراه آهنگ‌های بابام» و دیگر آثار او را می‌توان از نمونه‌های قابل توجه داستان‌نمویسی ایرانی دانست که در آنها به زندگی مردمان عادی و فرودست توجه شده است.

مروری بر کتاب «فصل نان»
داستان‌های کتاب «فصل نان»، شاید آن‌طور که از عنوان کتاب هم برمی‌آید، بیش از هرچیز به فقر مادی توجه کرده‌اند. گرچه در این داستان‌ها اشاره‌هایی به زوایای دیگر فقر هم می‌توان یافت اما درویشیان در این اثرش عمدتا فقر مادی را از منظر جهان کودکان مورد توجه قرار داده است.
در داستان‌های کتاب «فصل نان» جهان و تخیل کودکانه را در مواجهه با واقعیت سفت و سخت فقر و محرومیت می‌بینیم. داستان‌های این کتاب نشان می‌دهند که مسئله معیشت فرصت چندانی برای زندگی کودکانه باقی نمی‌گذارد و کودکان خانواده‌های فرودست چاره‌ای ندارند جز آنکه خیلی زود وارد بازار کار شوند. ضمن اینکه برای کودکان، بازار کار اغلب بازار کار غیررسمی و همراه با استثماری مضاعف است.
درویشیان در داستان‌های کتاب «فصل نان» بار دیگر بر اساس مشاهدات و تجربیات شخصی‌اش در دوران کودکی و همچنین تجربیاتش در دروانی که به عنوان معلم در روستاهای محروم غرب کشور فعالیت می‌کرده نشان داده که فقر و محرومیت چگونه می‌تواند به بحران‌های درهم‌تنیده مختلف منجر شود و چگونه به جهل دامن می‌زند.
برخی اتفاقاتی که در قصه‌های مجموعه داستان «فصل نان» شرح داده شده نشان می‌دهند که در جایی که بیکاری و فقر رواج دارد خرافات و باورهای غلط رشد می‌کنند. آدم‌های قصه‌های درویشیان در کتاب «فصل نان» در وضعیتی گرفتارند که هرچه بیش‌تر می‌خواهند و بیشتر تلاش می‌کنند کمتر به دست می‌آورند. آنها امکان‌های زیادی پیش رو ندارند و با کوچک‌ترین اتفاقی بیشترین آسیب را متحمل می‌شوند و کل زندگی‌شان به خطر می‌افتد.
برای مثال در داستان «دکان بابام» از کتاب «فصل نان»، راوی داستان کودکی است که شرح می‌دهد چگونه پدرش برای آنکه خانواده‌اش را سیر کند کارهای مختلفی کرده اما هربار شکست خورده است و چیز بیشتری از دست داده است. او نیز به ناچار وارد بازار کار غیررسمی می‌شود و به این ترتیب وارد وضعیتی می‌شود که می‌تواند سرنوشت او و دیگر کودکان طبقات محروم و فرودست را به ورطه بازتولید فقر و محرومیت بیاندازد. کودکی که راوی داستان است می‌گوید: «یک دکان بقالی با مقداری نخود و لوبیا و چیزهای دیگر. در یک محله دورافتاده. بابام صبح تا غروب می‌نشست پشت دکان و شب دست خالی به خانه می‌آمد. گاهی هم مقداری از اجناس دکان با خودش می‌آورد. ماست ترشیده. خرمای کرمو. پیاز گندیده و هرچه که دیگر نمی‌شد نگه داشت. برای مدتی شکمی از عزا درآوردیم.»
درویشیان در داستان «دکان بابام» و دیگر داستان‌های کتاب «فصل نان» شرایطی واقعی را ترسیم کرده که در آن سرنوشت آدم‌ها بیرون از اراده فردی‌شان تعیین می‌شود و فقر و محرومیت از نسلی به نسل دیگر به ارث می‌رسد.


درباره علی‌اشرف درویشیان نویسنده کتاب «فصل نان»
علی‌اشرف درویشیان، نویسنده سرشناس معاصر ایرانی است که در سال 1320 در کرمانشاه و در خانواده‌ای فرودست متولد شد. درویشیان، داستان‌نویس، پژوهشگر، منتقد و عضو برجسته کانون نویسندگان ایران بود. او نویسنده‌ای سوسیالیست و آزادی‌خواه بود و همواره مواضع و گرایش‌های آشکار سیاسی داشت. درویشیان در خانواده‌‌ای محروم متولد شد و به دلیل ضرورت معیشت خیلی زود وارد بازار کار شد. او در کنار تحصیل به کار هم مشغول بود و پس از تحصیلات ابتدایی و متوسطه در سال 1335 وارد دانشسرای مقدماتی کرمانشاه شد و سپس در دانش‌سرای عالی تهران در رشته مشاوره و راهنمایی و در دانشگاه تهران در رشته روان‌شناسی تربیتی تحصیل کرد و هر دو رشته را تا مقطع فوق لیسانس ادامه داد. درویشیان مدتی به عنوان معلم در روستاهای غربی ایران به فعالیت پرداخت. او نویسنده‌ای بود که از اعماق برآمده بود و در آثار مختلفش به فقر و محرومیت و مصیبت‌های مردم فرودست و حاشیه‌ای پرداخته است. او آثاری هم برای کودکان و نوجوان نوشته است و خود را ادامه دهنده راه صمد برهنگی می‌دانست. اولین کتابی هم که منتشر کرد اثری بود درباره صمد بهرنگی با عنوان «صمد جاودانه شد». درویشیان اولین مجموعه داستانش را با عنوان «از این ولایت» در سال 1352 منتشر کرد و این دوره‌ای بود که سانسور و سرکوب زیادی در ایران وجود داشت. درویشیان در داستان‌های کتاب «از این ولایت» تیرگی‌ها و تلخی‌های جامعه را نشان داده بود و همین سبب شد که دستگیر و زندانی شود. زندان اما تاثیری در کار درویشیان نداشت و او به عنوان نویسنده‌‌ای رئالیست همچنان به تصویر کردن واقعیت عریان جامعه پرداخت و بارها پس از آن دستگیر و زندانی شد. درویشیان خود را چریک فرهنگی می‌نامید و تا پایان عمرش در آبان 1396 نویسنده‌ای آزادی‌خواه و متعهد به عدالت اجتماعی باقی ماند. در دهمین دوره جایزه هوشنگ گلشیری از درویشیان به عنوان نویسنده‌ای که همواره نسبت به آزادی بیان تعهد داشته و در داستان‌هایش تصویری از واقعیت‌های اجتماعی به دست داده است تقدیر شد. درویشیان همچنین جایزه یک عمر تلاش در عرصه نوشتن را از جایزه ادبی مهرگان گرفت. جایزه سال هفدهمین جشنواره فرهنگی گلاویژ نیز به درویشیان اهدا شده بود. درویشیان همچنین یکی از نویسندگانی است که برنده جایزه حقوق بشر هلمن- هت شده است. از رمان‌های درویشیان می‌توان به «سال‌های ابری» و «سلول 18» و از مجموعه داستان‌های او می‌توان به «از این ولایت»، «آبشوران»، «همراه آهنگ‌های بابام»، «درشتی» و «فصل نان» اشاره کرد. «دانه و پیمانه»، «افسانه‌ها و متل‌های کردی» و «فرهنگ افسانه‌های مردم ایران» برخی از نقدها و پژوهش‌های درویشان هستند.