پاتوق و پاتوق نشینی در ایران

کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» نوشتۀ فرید مرادی
پژوهشی دربارۀ پاتوق‌های ایرانی، از عصر صفوی تا روزگار معاصر. کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» یک پژوهش فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و نشانه‌شناختی دربارۀ اماکنی است که در دوره‌های مختلف تاریخ ایران، به‌ویژه ایرانِ مدرن، به پاتوق اقشار و گروه‌ها و طبقات گوناگون اجتماعی بدل شده‌اند.
فرید مرادی در کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» ما را در قهوه‌خانه‌های عصر صفوی و قاجار، کافه‌ها و گالری‌های ایرانِ معاصر، تکیه‌ها و مساجد و حسینیه‌ها، محافل فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و انواع‌واقسام مکان‌هایی که در دوره‌های مختلف تاریخ ایران، مخصوصاً در تاریخ ایران معاصر، به پاتوقی برای جمع شدن افرادی همفکر و هم‌سنخ و تفریح و تفرج و پرسه‌زنی و خوردن و آشامیدن و از هر دری سخن گفتن تبدیل شده‌اند می‌گرداند و تاریخ ایران مدرن را از دریچه و چشم‌انداز پاتوق و پاتوق‌نشینی روایت می‌کند.
کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» همچنین راهنمایی است برای دانستن اینکه چهره‌های سرشناس ایران معاصر کجاها را پاتوق خود کرده بودند و در چه اماکنی دور هم جمع می‌شده‌اند.

مروری بر کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران»
فرید مرادی در کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» تاریخ فرهنگی و اجتماعی پاتوق در ایران را روایت می‌کند و نشان می‌دهد که پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران، از روزگار صفویه که قهوه‌خانه‌ها در ایران دایر شدند تا روزگاری که کافه‌ها در ایران پا گرفتند و به یکی از نمادهای تلاقی فرهنگ ایران با غرب و گذار جامعۀ ایران از سنت به تجدد بدل شدند، چه تغییر و تحولاتی را از سر گذرانده است و چه فرقی هست بین پاتوق‌های سنتی و پاتوق‌های مدرن.
از آن‌جا که کافه‌ها جزو مهم‌ترین پاتوق‌های ایران مدرن هستند، چندان عجیب نیست که بخش عمده‌ای از کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» به کافه‌نشینی در ایران مدرن و کافه‌نشینان سرشناس تاریخ معاصر ایران اختصاص داشته باشد. در کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» از انواع کافه‌های تاریخ معاصر ایران و کسانی که این کافه‌ها پاتوق‌شان بوده سخن رفته است.
اما فقط کافه‌ها در ایران مدرن پاتوق نبوده‌اند. در کنار کافه‌ها انواع مکان‌های دیگر نیز عرصه‌ای برای گرد آمدن افراد همفکر و بحث و تبادل نظر میان آن‌ها بوده است؛ مکان‌هایی مثل خانه‌های افراد سرشناس، گالری‌ها، پارک‌ها، مساجد، تکایا، حسینیه‌ها و انواع‌واقسام مکان‌های دیگر که در کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» به آن‌ها هم پرداخته و گفته شده که چه کسانی و چه گروهها و اقشاری به هر یک از این مکان‌ها می‌رفته‌اند.
در کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» مشاهیر و افراد سرشناسی چون صادق هدایت، رضا براهنی، غلامحسین ساعدی، هوشنگ ابتهاج، جلال آل‌احمد، مهندس بازرگان، هوشنگ گلشیری و بسیار آدم مشهور دیگر را، در کافه‌ها و محافل و مکان‌هایی که پاتوق‌شان بوده، ملاقات می‌کنیم و این‌گونه بخشی از تاریخ فرهنگی و اجتماعی و سیاسی ایران معاصر را از منظر پاتوق‌ها و مکان‌های عمومی و خصوصی و نیمه‌خصوصی می‌شناسیم.
کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» هم به پاتوق‌های ایران عصر پیشامدرن می‌پردازد و هم به پاتوق‌ها و اماکن گردش و پرسه‌زنی و گردهم‌آیی در ایران مدرن. در این کتاب، تاریخچه‌ای از پیدایش قهوه‌خانه‌ها در ایران و پاتوق شدن آن‌ها ارائه شده و سیر تاریخی قهوه‌خانه در این کشور ترسیم شده است و همچنین پیدایش کافه‌ها در ایران عصر پهلوی و کافه‌ها و پاتوق‌های مهم سال‌های پیش از انقلاب و نیز کافه‌نشینی و پاتوق و محفل و پرسه‌زنی در در دوران بعد از انقلاب مورد بررسی قرار گرفته است.
نویسنده در کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» اغلب وقتی از قهوه‌خانه‌ها و کافه‌ها و پاتوق‌های مختلف سخن می‌گوید به ترسیم فضای آن‌ها و توصیف معماری و دکورشان هم می‌پردازد.
پاتوق‌نشینی و پاتوق‌های زنان از دیگر موضوعاتی است که در کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» به آن پرداخته شده است.
فرید مرادی در کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» ما را در پاتوق‌های ایران قدیم و جدید، در پاتوق‌هایی مثل لقانطه و قهوه‌خانۀ قنبر در تهران قدیم و همچنین کافه نادری و کافه فردوسی و کافه فیروز و ریویرا و کافه کوچینی و... در تهران عصر پهلوی دوم و نیز در کافه‌هایی مثل کافه تیتر و کافه شوکا در تهران پس از انقلاب و سال‌های اخیر می‌گرداند، به پاتوق‌ها و محافل خارج از تهران سرکی می‌کشد، جمع‌های روشنفکری مشهور را رصد می‌کند و از خاطرات آدم‌های معروف دربارۀ پاتوق‌نشینی نقل‌هایی می‌آورد و این‌گونه تصویری متنوع از پاتوق‌نشینی، در چشم‌اندازی تاریخی و فرهنگی و اجتماعی و سیاسی، ارائه می‌دهد.
در بخشی از کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» به پاساژگردی هم، به‌عنوان یکی از عادت‌های زندگی شهری در روزگار معاصر، پرداخته شده است.
کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران»، علاوه بر شرح تاریخ پاتوق‌ها و نقل خاطراتی دربارۀ پاتوق‌نشینان مشهور، از منظری فرهنگی و اجتماعی و نشانه‌شناختی نیز به موضوع پاتوق و پاتوق‌نشینی و معانی و دلالت‌های ضمنی و همچنین تأثیرات آن بر وجوه گوناگون زندگی ایرانی و سبک زندگی مردم ایران می‌پردازد.
کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» از مقدمه و یازده فصل تشکیل شده است.
فصل‌های یازده‌گانۀ کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» عبارتند از: «پاتوق»، «قهوه‌خانه در ایران»، «کافه‌های مهم و پاتوقی»، «چهره‌های مهم پاتوق‌نشین»، «خانه به‌مثابۀ پاتوق»، «کتاب‌فروشی‌ها و قرائت‌خانه‌ها به‌مثابۀ پاتوق»، «انجمن و محفل‌ها به‌مثابۀ پاتوق»، «گالری‌ها به‌مثابۀ پاتوق»، «مساجد و حسینیه‌ها به‌مثابۀ پاتوق»، «باشگاه (کلوب) به‌مثابۀ پاتوق» و «پاتوق در چند شهر بزرگ ایران».
کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران» با همکاری نشر لَنا و نشر قطره منتشر شده است.

دربارۀ فرید مرادی، نویسندۀ کتاب «پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران»
فرید مرادی، متولد 1333، کارشناس نشر، ویراستار و مورخ ایرانی است. کتاب‌ «تاریخ چاپ و نشر کتاب فارسی (از برآمدن تا انقلاب)» و «تختی، یک زندگی» از جمله آثار تألیفی او هستند.
از کارهای مرادی در حوزۀ ویرایش نیز می‌توان به ویراست جدید کتاب «اوستا: یسنا (نامه‌ی زرتشت)»، به‌گردآوری و تألیف ابراهیم پورداود، اشاره کرد.
از فرید مرادی همچنین مقالاتی در مجلۀ «آزما» منتشر شده است.