مادر

رمان «مادر» نوشتۀ ماکسیم گورکی
نخستین رمان رئالیسمِ سوسیالیستی. رمان «مادر» (Мать) معروفترین اثر ماکسیم گورکی و یکی از نمادهای ادبیات انقلابی و کارگریِ مورد تأیید اتحاد جماهیر شوروی است.
ماکسیم گورکی در رمان «مادر» تصویری از کار در کارخانه‌های روسیه در اواخر دورۀ روسیۀ تزاری و مبارزات کارگران در آن دوره به‌دست می‌دهد و خصوصاً به نقش زنانِ کارگر در این مبارزات می‌پردازد.
رمان «مادر» اولین نمونۀ ادبیاتی است که با عنوان ادبیات رئالیسم سوسیالیستی شناخته می‌شود و اتحاد جماهیر شوروی در ترویج آن می‌کوشید. گورکی در رمان «مادر» شکل‌گیری آگاهی طبقاتی در طبقۀ کارگر را ترسیم می‌کند. از همین روست که ولادیمیر لنین این رمان را تحسین کرده و از آن به‌عنوان کتابی یاد کرده که کارگران به‌کمک آن به آگاهی طبقاتی و انقلابی دست می‌یابند.
متن اصلی رمان «مادر» اولین بار در سال 1907 به چاپ رسید. این در حالی بود که متن انگلیسی این رمان، پیش‌تر و در سال 1906، در نشریه‌ای به‌صورت پاورقی منتشر شده بود.
رمان «مادر» دستمایۀ اقتباس‌هایی سینمایی هم قرار گرفته است. از جملۀ این اقتباس‌ها می‌توان به فیلم صامتی اشاره کرد که وسیوالاد پودوفکین، فیلمساز مطرح اهل روسیه، براساس این رمان ساخت. همچنین برتولت برشت و همکارانش اقتباسی تئاتری از رمان «مادر» را روی صحنه برده‌اند.

مروری بر رمان «مادر»
ماکسیم گورکی رمان «مادر» را در دورانی نوشت که نخستین انقلاب روسیه علیه حکومت تزارها، یعنی انقلاب 1905، شکست خورده بود. رمان «مادر» حکمِ نوعی تزریق روحیه به انقلابیونِ شکست‌خورده را داشت، چراکه گورکی در این رمان گرچه شکست یک انقلاب را ترسیم کرده است اما نوید آینده‌ای درخشان را نیز به کارگران روسیه داده و چشم‌اندازی روشن را برای کارگرانی که دست‌به‌کارِ گسستنِ زنجیرهای بردگی از دست ‌و پای خود بوده‌اند ترسیم کرده است.
رمان «مادر» داستان پرفرازونشیب مبارزات انقلابی کارگران روس در سال‌های آغازین قرن بیستم و اواخر دوران سلطۀ تزارها بر روسیه است. آن‌چه در رمان «مادر» بیش از هرچیز خود را نشان می‌دهد تأکید گورکی بر آگاهی سیاسی و انقلابی و طبقاتیِ کارگران است. او در این رمان داستان مادری را روایت می‌کند که به آگاهی طبقاتی دست می‌یابد و انقلابی می‌شود و هم‌دوش فرزندانش علیه ظلم مبارزه می‌کند.
گفتنی‌ست که شخصیت‌های اصلی رمان «مادر» با الهام از شخصیت‌هایی واقعی که گورکی از نزدیک می‌شناخته است خلق شده‌اند.
رمان «مادر» دربارۀ زنی کارگر است که زندگی‌ای دشواری را از سر می‌گذراند و با فقر و گرسنگی و شوهری دائم‌الخمر و بی‌مسئولیت که کتکش می‌زند دست‌وپنجه نرم می‌کند. زن پسری هم دارد که خودش یک‌تنه باید او را بزرگ کند چون شوهرش هیچ مسئولیتی را در قبال فرزندشان نمی‌پذیرد. در ادامۀ رمان «مادر» می‌بینیم که شوهر زن یکباره می‌میرد و پسرِ زن راه پدرش را در میخوارگی پیش می‌گیرد. اما پس از مدتی پسر دچار تحول می‌شود و الکل را کنار می‌گذارد. او وارد فعالیت‌هایی انقلابی می‌شود و کتاب می‌خواند و پای رفقایی انقلابی به خانه‌اش باز می‌شود. مادر ابتدا محافظه‌کارانه با فعالیت‌های انقلابی پسرش برخورد می‌کند اما از طرفی، از سرِ علاقۀ مادرانه، دوست دارد به پسرش کمک کند و چنین است که او هم، با وجود بی‌سوادی، بر جهل سیاسی خود فائق می‌آید و به آگاهی سیاسی و طبقاتی دست پیدا می‌کند و به انقلابیون می‌پیوندد. اما سرانجام در رمان «مادر» چه بر سرِ مادر و پسرِ این رمان و دوستان انقلابی‌شان خواهد آمد؟ این را با خواندنِ کامل رمان «مادر» در خواهید یافت.

دربارۀ ماکسیم گورکی، نویسندۀ رمان «مادر»
الکسی ماکسیموویچ پشکوف (Алексей Максимович Пешков)، معروف به ماکسیم گورکی (Максим Горький)، متولد 1868 و درگذشته به سال 1936، نویسنده، ناشر و فعال سیاسیِ سوسیالیست اهل روسیه بود. گورکی از مشهورترین نویسندگان سوسیالیستِ روس در اواخر عصرِ روسیۀ تزاری و اوایل تشکیل حکومت اتحاد جماهیر شوروی است. او با لف تولستوی و آنتون چخوف، دو نویسندۀ بزرگ عصر طلایی ادبیات روسیه، در ارتباط بود.
گورکی از مخالفان سرسخت رژیم تزاری و از فعالان جنبش کمونیستی مارکسیستی و بلشویکی در روسیه بود و مدتی هم با ولادیمیر لنین و شاخۀ بلشویک الکساندر بوگدانف در حزب سوسیال‌دموکرات کارگر روسیه در ارتباط بود. او بخش عمده‌ای از زندگی خود را، چه در دورۀ تزاری و چه بعد از انقلاب روسیه، در تبعید گذراند اما در سال 1932، به‌دعوت ژوزف استالین، به روسیۀ شوروی برگشت و تا زمان مرگش در سال 1936 در روسیه زندگی کرد. پس از بازگشت به شوروی به‌دعوت استالین بود که به گورکی لقب بنیانگذار رئالیسم سوسیالیستی داده شد و او را به ریاست اتحادیۀ نویسندگان شوروی منصوب کردند. با این حال روابط او با حکومت شوروی دوپهلو بود. هم از استالین حمایت می‌کرد و هم با لف کامنف و نیکلای بوخارین، از رهبران اپوزیسیون که هردو بعد از مرگ گورکی اعدام شدند، رابطه‌ای دوستانه داشت. او همچنین تلاش می‌کرد که سیاست‌های فرهنگی شوروی را تعدیل کند و تلاش‌هایی هم برای دفاع از نویسندگانی که از این سیاست‌ها سرپیچی می‌کردند صورت داد که همین باعث شد روزهای آخر عمرش را، به‌طور تلویحی و غیررسمی و ناگفته، در حصر خانگی به‌سر برد.
از گورکی، به‌جز آثار داستانیِ فراوان، آثاری غیرداستانی هم اعم از شعر و جستار و... به‌جا مانده است.
از آثار ماکسیم گورکی می‌توان به رمان «کلیم سامگین»، نمایشنامۀ «در اعماق اجتماع»، داستان کوتاه «نخستین عشق» و کتاب‌های اتوبیوگرافیکِ «دوران کودکی»، «در جستجوی نان» و «دانشکده‌های من» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی رمان «مادر»
رمان «مادر» با ترجمه و مقدمۀ محمد قاضی در نشر جامی منتشر شده است.
محمد قاضی، متولد 1292 در مهاباد و درگذشته به سال 1376، مترجم ایرانی بود. او فارغ‌التحصیل رشتۀ قضایی از دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران و بازنشستۀ وزارت دارایی بود و مدتی هم، بعد از بازنشستگی، با کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان همکاری کرد.
قاضی یکی از بهترین مترجمان تاریخ ترجمۀ ادبی در ایران و مترجمی با کارنامۀ کاریِ متنوع و پُربار است. ترجمۀ او از رمان «دن‌کیشوت» سروانتس از نمونه‌های مثال‌زدنیِ ترجمۀ ادبی در ایران است. قاضی در ترجمۀ این رمان هرچه از ذخایر ادبیات فارسی، زبان محاوره، فرهنگ عامه و طنز ادبی که در چنته داشته روی دایره ریخته است.
از دیگر ترجمه‌های محمد قاضی می‌توان به کتاب‌های «دکامرون»، «زوربای یونانی»، «سمرقند»، «سپیددندان»، «داستان کودکی من»، «شازده کوچولو»، «ناپلئون»، «مسیح بازمصلوب»، «جزیرۀ پنگوئن‌ها»، «ساده‌دل»، «کلیم سامگین» و «قربانی» اشاره کرد.

از رمان «مادر» ترجمۀ فارسی دیگری هم، به‌قلم علی‌اصغر سروش، موجود است. این ترجمه را ناشران مختلف، از جمله انتشارات امیرکبیر، منتشر کرده‌اند.