شرح غزلهای حافظ چهارجلدی

کتاب «شرح غزلهای حافظ»، اثر دکتر حسینعلی هروی
کتاب چهار جلدی «شرح غزلهای حافظ» اثری است مناسب برای آنها که متخصص شعر و ادبیات نیستند اما طرفداران پر و پا قرصِ شعر حافظ‌اند و با شعر این شاعر بزرگ قرن هشتم انس و اُلفتی بسیار دارند. حافظ از شاعرانی است که مانند همۀ شاعران بزرگ کلاسیک نه فقط مخاطبانی خاص که کارشان ادبیات است، بلکه مخاطبانی فراوان در میان اقشار گوناگون جامعه دارد. همچنان که اغلب ادیبان بزرگ کلاسیک دنیا نیز چنین‌اند و آثارشان از محدودة عالم ادبیات فراتر رفته و عرصه‌های گوناگون فکری و اجتماعی را درنوردیده است و هرکس را، فارغ از طبقۀ اجتماعی و گرایش‌های فکری و فرهنگی، جذب خود کرده است. شعر حافظ اما در عین حال، باز هم مانند اغلب صاحب‌سخنان بزرگ دیگر، دارای ظرافت‌ها و لایه‌های معنایی گوناگون و صنایع و آرایه‌های لفظی و ارجاعات و کنایات و اشاراتی است که چه بسا دانستن آنها مخاطبان غیرمتخصص شعر او را سودمند باشد و این مخاطبان با آگاهی از اشارات و کنایه‌ها و برخی ظرافت‌های اشعار حافظ از این اشعار لذتی دوچندان ببرند. دکتر حسینعلی هروی در تألیف کتاب «شرح غزلهای حافظ» به همین نکته نظر داشته و خواسته است که مخاطبان غیرمتخصص شعر حافظ را بیش از هر چیز با لایه‌های گوناگون و ظرافت‌های معنایی شعر حافظ آشنا کند و به همین منظور به شرح غزلیات حافظ پرداخته است.
کتاب «شرح غزلهای حافظ» نخستین بار در سال 1367 در نشر نو منتشر شد. اما بعد از انتشار چاپ اول این کتاب، دکتر هروی آن را مورد تجدید نظر قرار داد و نکاتی را به حاشیۀ این چاپ افزود. برخی از این نکات با توجه به نقدهایی بود که اهل ادبیات، بعد از انتشار چاپ اول کتاب «شرح غزلهای حافظ»، بر این کتاب نوشتند. عمر نویسنده اما کفاف نداد که نسخه‌ای تجدید نظر شده از کتاب را فراهم آورد و منتشر کند و این کار از جانب دکتر هروی به دکتر عنایت‌الله مجیدی واگذار شد. چاپ فعلی کتاب «شرح غزلهای حافظ»، که باز هم در نشر نو منتشر شده، نسخۀ تجدید نظر شدة این کتاب است و همراه با اضافاتی که مؤلف به چاپ نخست افزوده است. عنایت‌الله مجیدی در این چاپ، چنانکه در یادداشت خود بر آن شرح داده است، بر اساس حاشیه‌های حسینعلی هروی بر چاپ اول کتاب این نسخۀ تازه و تجدید نظر شده را فراهم آورده است.
مروری بر کتاب «شرح غزلهای حافظ»
کتاب «شرح غزلهای حافظ» با یادداشتی از دکتر عنایت‌الله مجیدی دربارة پیشینۀ حافظ‌پژوهی دکتر حسینعلی هروی و نیز نحوة فراهم آمدن نسخۀ تجدید نظر شدة کتاب همراه است. بعد از این یادداشت دستخطی از نویسنده آمده و پس از آن پیشگفتار او در باب ماجرای تألیف این کتاب. حسینعلی هروی بعد از این پیشگفتار مقدمه‌ای در باب شعر حافظ و علاقۀ فراوان مردم به شعر او آورده و نیز از روزگار حافظ و جاذبه‌های شعر او سخن گفته و صنایع لفظی شعر حافظ را، تا آنجا که برای مخاطب غیرمتخصص شعر او مفید دانسته، شرح داده است. هروی در بخشی از این مقدمه به مختصات اجتماعی و شرایط سیاسی عصر حافظ پرداخته و به بازتاب روزگار و اوضاع اجتماعی در شعر او و اینکه حافظ چگونه سخن در پرده گفته تا از گزند حاکمان وقت در امان بماند.
شیوة کار حسینعلی هروی در کتاب «شرح غزلهای حافظ» به این صورت است که هم ابیات حافظ را به نثری روان برگردانده و هم به معنا و شرح ابیات پرداخته و همچنین مفردات ابیات را در حدی که لازم دانسته معنا کرده است. هروی در شرح اشعار حافظ به اشارات و کنایه‌ها و ارجاعات پنهان این اشعار نیز نظر دارد و هر کجا که حافظ به قرآن یا قصه‌ها و اساطیر و متون مختلف دیگر ارجاع داده است این ارجاعات را برای خواننده توضیح داده و روشن کرده است. در این کتاب همچنین نظرات صاحب‌نظران و محققان و حافظ‌پژوهان دیگر نیز دربارة ابیات حافظ آورده شده است.
دکتر حسینعلی هروی کتاب «شرح غزلهای حافظ» را با همکاری دکتر زهرا شادمان تألیف کرده است.
حافظ و جایگاه او در ادبیات فارسی
خواجه شمس‌الدین محمد، ملقب به حافظ شیرازی، درگذشته به سال 792 هجری قمری، از بزرگترین شاعران قرن هشتم هجری و یکی از محبوب‌ترین شاعران ایرانی در میان خاص و عام است. دکتر حسینعلی هروی در مقدمۀ کتاب «شرح غزلهای حافظ» دربارة مقام حافظ و اقبال عمومی گسترده به شعر او می‌نویسد: «و اما از میان گویندگان فارسی، آن که سخنش بیش از دیگران بر دل‌ها نفوذ داشته، به‌هنگام غم و شادی محرم راز فارسی‌زبانان بوده و هم اکنون نیز روزی نیست که شعر او را نخوانند یا به‌آهنگ موسیقی نشنوند، خواجه حافظ غزلسرای چکیده‌گوی شیرازی است. از نوشتۀ آقای احمد منزوی در مقالۀ بررسی آماری از نسخه‌های حافظ و سعدی معلوم می‌شود که در میان 60 هزار نسخۀ خطّی فارسی که او دیده، تعداد نسخه‌های خطّی حافظ بیش از هر شاعر دیگر بوده، و این نکته گویای این معنی است که حافظ از همان آغاز بیش از هر شاعر دیگری مورد توجه بوده است. بعد از اختراع صنعت چاپ نیز، در میان کتب چاپ فارسی، دیوان حافظ همیشه درخشان‌ترین ستارة کهکشان گوتنبرگ بوده است.»
شعر حافظ، چنانکه در مقدمۀ هروی بر کتاب «شرح غزلهای حافظ» اشاره شده، یک «معجون عشقی و عرفانی و فلسفی و سیاسی» است. حافظ همچنین طنزپرداز قهاری است و پوشیدن کلام در کنایات و اشارات طنزآمیز از جمله شگردها و ترفندهای رندانۀ او برای انتقاد از روزگار و ارائۀ تصویری از زمانۀ ناسازی است که او در آن می‌زیسته است. از همین رو داشتن شرحی از غزلهای او در کنار خود این غزلها برای درک هرچه بهتر اشارات و کنایات او ضروری است. چنین شرحی، که کتاب «شرح غزلهای حافظ» از آن جمله است، خوانندة غیرمتخصص شعر حافظ را هرچه بیشتر با ظرافت‌های معنایی دنیای شعری حافظ و شیوة بیان معنا در اشعار او آشنا می‌کند. حافظ شاعری است که فرهنگ و ادبیات پیش از خود را خوب می‌شناخته و میراث فکری و فرهنگی و ادبی را به شیوه‌ای هنرمندانه و خلاقانه در شعر خود به کار بسته و از همین رو برای درک بهتر شعرش بد نیست با ارجاعاتش به متون گوناگون نیز آشنا شویم و این نیز از جمله نیازهایی است که دکتر حسینعلی هروی در کتاب «شرح غزلهای حافظ» سعی در برآوردن آن داشته است.
دربارة دکتر حسینعلی هروی، نویسندة کتاب «شرح غزلهای حافظ»
دکتر حسینعلی هروی، متولد 1297 در گرگان و درگذشته به سال 1372، حافظ‌پژوه، مترجم، مقاله‌نویس، معلم و استاد دانشگاه ایرانی بود. هروی دارای لیسانس زبانهای خارجه از دانشگاه تهران و دکترای فرهنگ و تمدن اسلامی از دانشگاه پاریس بود. او مدتی، از سال 1325 تا 1328، رئیس آموزش و پرورش و رئیس فرهنگ گناباد بود.
«شرح غزلهای حافظ» مهمترین اثر تألیفی هروی است. هروی، چنانکه در یادداشت عنایت‌الله مجیدی بر کتاب «شرح غزلهای حافظ» اشاره شده، نخستین مقالۀ خود دربارة حافظ را در سال 1349 منتشر کرد، که مقاله‌ای بود با عنوان «حافظ و والری یا سنجشی بین جهان‌بینی عرفانی و مادی». بعد از آن نیز مقالات فراوانی دربارة حافظ نوشت و به چاپ سپرد و سرانجام به پژوهشی جدی‌تر در شعر حافظ پرداخت که ماحصل آن همین کتاب چهار جلدی «شرح غزلهای حافظ» است.
از ترجمه‌های دکتر حسینعلی هروی می‌توان به «فرهنگ البسۀ مسلمانان»، «درس‌هایی برای خوش زیستن در زندگی زناشویی» و «پوشکین: زندگینامه» اشاره کرد.
رتبۀ کتاب «شرح غزلهای حافظ» در گودریدز:
جلد اول: 4.09 از 5.
جلد دوم: 4 از 5.
جلد سوم: 4 از 5.
جلد چهارم: 4.40 از 5.