شوایک

رمان «شوایک» اثر یاروسلاو هاشک
یک کمدیِ سیاهِ کلاسیکِ ضد جنگ. «شوایک» (Švejk) رمانی است که وقایع آن با خوردنِ نخستین جرقه‌های جنگ جهانی اول آغاز می‌شود و ما را با خود به دل جنگ و نیز پشت صحنۀ میدان جنگ می‌برد.
یاروسلاو هاشک در رمان «شوایک»، با خلق یکی از ماندگارترین تیپ‌های کمیکِ ادبیات طنزآمیز جهان، هم جنگ را هجو می‌کند و هم امپراتوری‌ای را که از درون پوسیده است اما با ژست‌ها و شعارهای حماسی و پرطمطراق حفظِ ظاهر می‌کند تا همه چیز را روبه‌راه جلوه دهد. «شوایک» رمانی است مناسب برای آنها که علاقمند به طنز انتقادی‌اند و هم می‌خواهند لحظاتی سرخوشانه و مفرح را تجربه کنند و هم از پشت عینک طنزی سیاه به واقعیت جهانی تباه بنگرند.
متن اصلی رمان «شوایک» نخستین بار در فاصلۀ سال‌های 1921 تا 1923 به صورت جزوه‌هایی دنباله‌دار و با عنوان Osudy dobrého vojáka Švejka za světové války، به زبان چک منتشر می‌شد. البته عمر یاروسلاو هاشک کفاف نداد که این رمان را به پایان برساند اما همان‌قدر از آن که نوشته و چاپ شد آوازه‌ای جهانی یافت و دستمایۀ اقتباس‌های تئاتری و تلویزیونی و رادیویی و سینمایی قرار گرفت. بر اساس رمان «شوایک» فیلم‌های زیادی ساخته شده و همچنین برتولت برشت نمایشنامه‌ای بر اساس آن نوشته است.

مروری بر رمان «شوایک»
ماجراهای رمان «شوایک»، چنانکه گفته شد، در متن جنگ جهانی اول اتفاق می‌افتد. هاشک در این رمان دوره‌ای از تاریخ سرزمین خود را ترسیم می‌کند که امپراتوری اتریش ـ مجارستان غرقِ فساد و در آستانۀ زوال است.
شخصیت اصلی رمان «شوایک» مردی رند و عامی است که با شروع جنگ جهانی اول به جنگ می‌رود و البته بیش از آنکه بجنگد در فکر عیاشی و شکم‌چرانی و فرار از زیرِ کار است. او رندی است با ظاهری ساده‌لوح که هاشکِ طنزنویس او را خلق کرده و وسطِ میدان فرستاده تا نمایشِ کذبِ «همه‌چیز روبه‌راه است» را به هم بزند و آشفتگی و هرج‌و‌مرج و ادبار و فسادی را که با حماسه‌سرایی‌های دروغین لاپوشانی می‌شود برملا کند. شوایک و همپالکی‌هایش همچنین نمایندگان شور زندگی‌اند در برابر مرگ، در روزگاری که مرگ و کشتار بر همه جا سایه گسترده است.

درباره یاروسلاو هاشک، نویسنده رمان «شوایک»
یاروسلاو هاشک (Jaroslav Hašek)، متولد 1883 و درگذشته به سال 1923، داستان‌نویس، طنزپرداز، روزنامه‌نگار و شاعر چک بود. زندگی هاشک به ولگردی و بی‌قیدیِ خودخواسته گذشت. از کودکی و نوجوانی آدمی نبود که بتواند جایی بند شود. از خانواده‌ای فقیر برآمده بود. پدرش معلم دبیرستان بود و پس از مرگش خانواده به فقری دوچندان دچار شد. هاشک کلاس چهارم دبیرستان بود که مجبور شد، با وجود اینکه دانش‌آموز خوبی بود، درس را رها کند و در داروخانه‌ای مشغول به کار شود. اما از داروخانه اخراج شد و دوباره به درس و مدرسه بازگشت. این‌بار مدرسه را تمام کرد و بعد از فارغ‌التحصیلی از آموزشگاه بازرگانی در بانک شغلی دست‌وپا کرد. روحیه‌اش اما به کارِ کارمندی نمی‌خورد و دست آخر او را به دلیل اینکه دل به کار نمی‌داد و محل کارش را ترک می‌کرد از بانک اخراج کردند. هاشک نویسنده‌ای جهان‌دیده بود و بی‌اعتنا به آداب و قیود مرسوم. مدتی به عشق دختری از اعیان به نام یارمیلا مایرووا سعی کرد سربه‌راه شود چون این شرط خانواده دختر برای ازدواج هاشک با او بود. هاشک در این دورانِ دلدادگی، چنانکه در مقدمۀ کمال ظاهری بر ترجمۀ فارسی رمان «شوایک» اشاره شده، «دست به هر کاری می‌زند، و از روی ناچاری عضو هیئت نویسندگان مجلۀ دنیای حیوانات می‌شود. اما خیلی زود بیرونش می‌کنند، زیرا خبر از جانوران شگرفی می‌دهد که تنها زاده خیال پرتوان خود اوست.» هاشک در نشریات مختلف کار می‌کند اما در هیچ‌کدام ماندگار نمی‌شود. البته با دختر مورد علاقه‌اش ازدواج می‌کند. حاصل این ازدواج پسری به نام ریشارد است. زندگی زناشویی هاشک هم اما دوام نمی‌یابد.
هاشک مدتی هم آنارشیست شد. همچنین مدتی همراه چند نفر از دوستانش حزبی به نام «حزب پیشرفت آهسته در چارچوب قانون» تشکیل داد که البته حزبی بود که از سر طنز و کنایه و برای دست انداختن امپراتوری اتریش ـ مجارستان تأسیس شده بود. هاشک در دوران جنگ جهانی اول وارد ارتش می‌شود. در این دوره با آدم‌هایی آشنا می‌شود که الگوهای او برای خلق شخصیت‌های رمان «شوایک» می‌شوند. اما هاشک در خدمت نظام نیز عنصری ناسازگار است. به خاطر فرار از خدمت خلع درجه و به زندان محکوم می‌شود اما به جای زندان او را به جبهۀ جنگ می‌فرستند. هاشک به همراه سربازی به نام فرانتیشِک استراشلیپکا به جانب اردوی روس‌ها فرار می‌کند. این سرباز یکی از منابع الهام هاشک در خلق شخصیت شوایک است. هاشک بر آن است که با روس‌ها علیه امپراتوری اتریش بجنگد. در روسیه به لژیون چکسلواکی می‌پیوندد اما با وقوع انقلاب اکتبر تغییر مسیر می‌دهد. لژیون چکسلواکی را به قصد پیوستن به ارتش سرخ ترک می‌کند. عضو حزب کمونیست روسیه می‌شود و مدتی شور انقلابی او را تسخیر می‌کند و زندگی‌اش نظم و نسق و هدفی می‌یابد. این هم اما دیری نمی‌پاید. پس از مدتی به کشور خودش بازمی‌گردد و مشغول نگارش و انتشار رمان «شوایک» می‌شود. از این رمان آن‌قدر درآمد کسب می‌کند که بتواند خانه‌ای بخرد و «شوایک» را زیر یک سقف به انجام برساند اگرچه عمرش به این کار کفاف نمی‌دهد.

درباره ترجمۀ فارسی رمان «شوایک»
متن کامل رمان «شوایک»، تا جایی که هاشک آن را نوشته، با ترجمۀ کمال ظاهری و همراه با مقدمه‌ای از او درباره زندگی هاشک و نیز ترجمۀ مقاله‌ای از لاسلو دوبوشی درباره رمان «شوایک» در نشر چشمه منتشر شده است. از رمان «شوایک» ترجمه‌های دیگری هم، البته ترجمه‌هایی ناقص که تنها بخشی از رمان را دربرمی‌گیرند، به فارسی منتشر شده که عبارتند از «مصدر سرکار ستوان» ترجمۀ حسن قائمیان، «شوایک سرباز پاک‌دل» ترجمۀ ایرج پزشک‌زاد و «شوایک سرباز خوب» ترجمۀ منوچهر محجوبی.
در ترجمۀ کمال ظاهری از رمان «شوایک» تصویرسازی‌های معروف یوزف لادا برای این رمان نیز چاپ شده است.
کمال ظاهری، متولد 1335، مترجم ایرانی ادبیات اروپای مرکزی و شرقی است. رمان «مُهر پنجم» و مجموعه داستان «قصه‌های یک‌دقیقه‌ای» از جمله ترجمه‌های اوست.

رتبۀ رمان «شوایک» در گودریدز: 4.08 از 5.