جامعه شناسی دین

کتاب «جامعه‌شناسی دین» اثر ماکس وبر
یک اثر کلاسیکِ پژوهشی دربارۀ دین و رابطۀ آن با وجوه گوناگون زیست انسان. کتاب «جامعه‌شناسی دین»، با عنوان اصلی Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie و عنوان انگلیسی The Sociology of Religion، پژوهشی جامعه‌شناختی و تاریخی در سیر تکوین و تحول دین و نسبت آن با افکار و فعالیت‌های زمینی انسان است.
ماکس وبر در کتاب «جامعه‌شناسی دین» با رویکردی علمی و عینی به کندوکاو در نهاد دین و چگونگی شکل‌گیری و تکوین این نهاد در بستری تاریخی می‌پردازد. او در این کتاب عُلقه‌های جامعه‌شناختی خود را وارد دین‌پژوهی می‌کند تا تفسیر و تحلیلی در زمان خود، نو و متفاوت از دین و منشاء و هدف آن و تأثیرش بر وجوه گوناگون حیات آدمی ارائه دهد.
کتاب «جامعه‌شناسی دین» اثری مرجع و مهم در زمینۀ جامعه‌شناسی و دین‌پژوهی است که هم پژوهشگران جامعه‌شناسی و دین را به کار می‌آید و هم مخاطبان غیرمتخصصی را که کنجکاوِ دانستن دربارۀ منشاء و ریشۀ دین و سیر تحول تاریخی آن و رابطه‌اش با دیگر وجوه زندگی انسان هستند.
متن اصلی کتاب «جامعه‌شناسی دین» اولین بار در سال 1920 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «جامعه‌شناسی دین»
ماکس وبر در کتاب «جامعه‌شناسی دین» از نسبت و رابطۀ دین با کنش‌های انسان و زیست فردی و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی و سیاسی آدمی سخن می‌گوید و نهاد دین را از بدو پیدایش تا تکوین و تحول و نظام‌مند شدن آن، در بستری فرهنگی و تاریخی و جامعه‌شناختی و اقتصادی و سیاسی، مورد بررسی و پژوهش قرار می‌دهد و سیر تحول دین را، از پیدایش دین‌های ابتدایی تا دین‌های جهانشمول، واکاوی می‌کند.
کتاب «جامعه‌شناسی دین» از تأثیر دین بر فعالیت‌های مختلف انسان سخن می‌گوید و دین را به‌مثابه نیروی محرکۀ این فعالیت‌ها مورد بررسی قرار می‌دهد.
کتاب «جامعه‌شناسی دین»، چنانکه آن سوئیدلِر در پیشگفتاری که بر این کتاب نوشته است توضیح می‌دهد، «تحلیل بی‌همتایی از این قضیه است که چگونه معانی فرهنگی منافع سازمانی آفرینندگان، ابقاکنندگان و انتشاردهندگان فرهنگ را منعکس و منکسر می‌کنند. این اثر همچنین جامع‌ترین نظریه را در بارۀ این قضیه به دست می‌دهد که افکار در شکل‌گیری کنش انسانی چه نقشی دارند.»
همچنین تالکوت پارسونز در پیش‌درآمدی که بر کتاب «جامعه‌شناسی دین» نوشته است دربارۀ نوع رویکرد وبر در بررسی دین و پژوهش دربارۀ آن و جایگاه دین در کار نظری و پژوهشی او و اهمیت کار او در زمینۀ دین‌پژوهی می‌نویسد: «بیش‌ترین تأکید اندیشۀ وبر بر حوزۀ دین بود، گرچه پهنۀ کار نظری او مسائل مربوط به سازمان و فرایند اقتصادی، نظام‌های سیاسی، سازمان‌های رسمی و حقوق را نیز در بر می‌گرفت. آموزش اولیۀ او در رشتۀ تاریخ علم حقوق بود و از آن‌جا به تاریخ علم اقتصاد روی آورد. در آن زمان که وبر به بررسی دین روی آورد، تأکیدش نه بر دین "به معنای مطلق"، آن‌چنان‌که عالمان دین یا تاریخنگاران کلیسا می‌پندارند، بلکه بر روابط میان افکار و پایبندی‌های مذهبی و جنبه‌های دیگر کردار انسان، به ویژه ویژگی‌های اقتصادی این کردار در چهارچوب جامعه بود. بدین‌سان، علاقۀ وبر به دین بر جامعه‌شناسی دین تأکید داشت. به همراه دورکیم، که با دیدگاه بسیار متفاوتی به بررسی دین روی آورده بود، و نیز با همراهی انسان‌شناسان نوینی چون مالینوفسکی و ردکلیف براون، وبر فصل تازه‌ای را در شناخت روابط میان جنبه‌های مذهبی و دیگر جنبه‌های رفتار بشری بازگشود.»
کتاب «جامعه‌شناسی دین» از پیشگفتارِ آن سوئیدلِر، پیش‌درآمدِ تالکوت پارسونز و شانزده فصل تشکیل شده است. فصل‌های شانزده‌گانۀ کتاب «جامعه‌شناسی دین» عبارتند از: «پیدایش دین»، «خدایان، جادوگران و کاهنان»، «تصور خدا، آیین اخلاقی مذهبی و محرمات»، «پیامبر»، «جماعت مذهبی، موعظه و مراقبت شبانی»، «کاست‌ها، طبقات فئودالی، طبقات اجتماعی و دین»، «دینِ طبقات محروم»، «فرهیختگی، فرهیختگان و تاریخ دین»، «عدالت خداوندی، رستگاری و باززایش»، «راه‌های گوناگون رستگاری»، «ریاضت‌پیشگی، عرفان و دین رستگاری»، «رستگاری‌شناسی و انواع رستگاری»، «اخلاق مذهبی، سامان جهانی و فرهنگ»، «رابطۀ دین با سیاست، اقتصاد، تمایل جنسی و هنر»، «یهودیت، مسیحیت و سامان اجتماعی – اقتصادی» و «رویکرد دین‌های جهانی دیگر به سامان اجتماعی و اقتصادی».

دربارۀ ماکس وبر، نویسندۀ کتاب «جامعه‌شناسی دین»
ماکسیمیلیان کارل امیل وبر (Maximilian Karl Emil Weber)، معروف به ماکس وبر (Max Weber)، متولد 1864 و درگذشته به سال 1920، جامعه‌شناس، مورخ، اقتصاددانِ سیاسی و حقوقدان آلمانی است. از ماکس وبر به‌عنوان یکی از مهمترین نظریه‌پردازان توسعۀ جامعۀ مدرن غربی یاد می‌شود. ایده‌های او تأثیری عمیق بر نظریه و تحقیقات اجتماعی گذاشته است.
وبر اگرچه خود را جامعه‌شناس نمی‌دانست اما او را، در کنار کارل مارکس و امیل دورکیم، یکی از پدران جامعه‌شناسی می‌دانند.
دغدغۀ فکری اصلی ماکس وبر، فرایندهای عقلانی‌سازی، عرفی‌سازی و احساس افسون‌زدایی‌ای است که پِی‌آیندِ این فرایندهاست. وبر استدلال کرد که چنین فرایندهایی با ظهور و برآمدن سرمایه‌داری و مدرنیته مرتبط هستند. ماکس وبر همچنین به‌خاطر نظریه‌‌ای که جامعه‌شناسی اقتصادی و جامعه‌شناسی دین را باهم ترکیب می‌کرد مشهور است؛ نظریه‌ای که تأکید آن بر اهمیت تأثیرات فرهنگی نهفته در دین، به‌عنوان عوامل محرک سرمایه‌داری، است. این نظریه در تضاد با ماتریالیسم تاریخی کارل مارکس است که برطبق آن، پایۀ مادی هر شیوۀ تولید اقتصادی، نیروی محرکه‌ای است که دین را شکل می‌دهد.
وبر، بعد از جنگ جهانی اول، از بنیانگذاران حزب دموکرات آلمان، حزبی با گرایش لیبرالی، بود. او همچنین مشاور کمیته‌ای بود که در سال 1919 پیش‌نویس قانون اساسی دموکراتیک وایمار را تهیه کرد.
ماکس وبر در سال 1920، در سن پنجاه‌وشش‌سالگی، بر اثر ذات‌الریه‌ای که بعد از ابتلا به آنفلوانزای اسپانیایی به آن دچار شد، درگذشت. از آثار او می‌توان به کتاب‌های «اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری»، «اقتصاد و جامعه» و «بنیان‌های عقلانی و اجتماعی موسیقی» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «جامعه‌شناسی دین»
کتاب «جامعه‌شناسی دین» با ترجمۀ محسن ثلاثی در نشر ثالث منتشر شده است. محسن ثلاثی، متولد 1324 در بابل، مترجم آثار حوزۀ جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی، استاد بازنشستۀ گروه انسان‌شناسی دانشگاه تهران و پژوهشگر ایرانی است. ثلاثی ترجمۀ مجموعه‌ای از مهمترین متون درسی جامعه‌شناسی را در کارنامۀ کاری خود دارد و ترجمه‌اش از کتاب «فراسوی چپ و راست» آنتونی گیدنز جایزۀ کتاب سال را گرفته است.
از دیگر ترجمه‌های محسن ثلاثی می‌توان به کتاب‌های «خرد و انقلاب»، «کالبدشکافی چهار انقلاب»، «توتالیتاریسم»، «استبداد شرقی»، «اسلام و سرمایه‌داری» و «درآمدی به انسان‌شناسی» اشاره کرد.
از محسن ثلاثی همچنین اثری تألیفی با عنوان «جهان ایرانی و ایران جهانی» منتشر شده است. این کتاب در سال 1379 به‌عنوان کتاب برگزیدۀ دانشگاه تهران انتخاب شده است.