شوهر آهو خانم

کتاب «شوهر آهوخانم» اثر علی‌محمد افغانی
روایتی از ستم بر زنان در جامعۀ مردسالار و تصویری از شیوۀ گذار جامعۀ ایران از سنت به تجدد در دوران پهلوی اول. کتاب «شوهر آهوخانم» علی‌محمد افغانی داستان زنانی است که قربانی جامعه و فرهنگی‌اند که مردها در آن دست بالا را دارند.
کتاب «شوهر آهوخانم» از رمان‌های مهم و پرفروش و محبوب ادبیات داستانی ایران و نمونه‌ای خواندنی از رمان رئالیستی است و از آن به‌عنوان اولین رمان واقعی به زبان فارسی یاد می‌شود.
علی‌محمد افغانی در کتاب «شوهر آهوخانم» از خلال روایتی جذاب و پُرکشش با شخصیت‌هایی به‌یادماندنی، به شرح مصائب زنان ایرانی در سال‌های ابتدایی گذار ایران از سنت به تجدد پرداخته و زندگی یک خانوادۀ سنتی را در متن دوران مدرن‌سازی ایران در دورۀ پهلوی اول روایت کرده است.
کتاب «شوهر آهوخانم» مدرن‌سازی ناقص جامعۀ ایران را در هیئت زندگی زنانی نشان می‌دهد که بازیچۀ خواست و ارادۀ مردان‌ و تحت ستم آن‌ها هستند اما درعین‌حال هر یک به‌نحوی می‌کوشند مردان را به ترفندهایی که می‌دانند مطیع خود کنند.
براساس کتاب «شوهر آهوخانم» سریالی به‌کارگردانی عباس جوانمرد، کارگردان مطرح تئاتر و تلویزیون، ساخته و در سال 1354 از تلویزیون پخش شده است. این رمان همچنین قرار بود توسط آربی اوانسیان، کارگردان پیشرو و نوآور تئاتر و سینما، به فیلم تبدیل شود که البته این پروژه به انجام نرسید و ناقص ماند اما براساس این رمان فیلمی به ‌کارگردانی داوود ملاپور و بازیگری هنرمندانی چون مهری ودادیان، اکبر مشکین، فرخ‌لقا هوشمند، حسین اشراق و عدیله اشراق ساخته و در سال 1347 اکران شد.
کتاب «شوهر آهوخانم» اولین بار در سال 1340، با سرمایۀ خود نویسنده، به چاپ رسید و بعد از آن‌که خوش درخشید و مورد توجه منتقدان، از جمله نجف دریابندری و محمدعلی اسلامی ندوشن، نیز قرار گرفت و به‌عنوان داستان برگزیدۀ سال 1340 انتخاب شد، انتشارات امیرکبیر آن را در سال 1341 بازنشر کرد و بعد از آن بارها تجدید چاپ شد.
چاپ فعلی کتاب «شوهر آهوخانم» در انتشارات نگاه منتشر شده است.

مروری بر کتاب «شوهر آهوخانم»
وقایع کتاب «شوهر آهوخانم» در کرمانشاه و در بازۀ زمانی بین زمستان 1313 تا شهریور 1320 خورشیدی اتفاق می‌افتد.
داستان کتاب «شوهر آهوخانم» دربارۀ نانوای دست‌به‌دهان زن‌وبچه‌داری به نام سید میران سرابی است که پیرانه‌سر عشق جوانی‌اش به سر می‌افتد و زنی با زندگی مشکوک و نه‌چندان آبرومند به نام هما را به زنی می‌گیرد. آمدن هما به خانۀ سید میران میانۀ مرد را با زن اولش، آهو، به هم می‌زند و ماجراهایی را در کتاب «شوهر آهوخانم» پدید می‌آورد که زمینۀ اصلی‌شان کشمکش‌های میان سید میران با دو همسر خود و کشمکش‌های دو زن با یکدیگر و نیز زوال و تباهی سید میران براثر تلقینات و وسوسه‌های زن دوم است و نیز تلاش آهو برای نجات زندگی خود و شوهرش از تباهی و زوال و فروپاشی.
علی‌محمد افغانی در کتاب «شوهر آهوخانم» دعواهای زنان، قهروآشتی‌ها و اوج‌و‌فرودهای یک زندگی خانوادگی را ماهرانه در پس‌زمینۀ تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعۀ ایران، در دورانی که وقایع رمان در آن اتفاق می‌افتد، ترسیم می‌کند و احساسات و تناقضات و کشمکش‌های درونی شخصیت‌هایش را با ظرافت به تصویر می‌کشد.
در پایان کتاب «شوهر آهوخانم» می‌بینیم که چطور همزمان با اشغال ایران توسط قوای متفقین در دوران جنگ جهانی دوم، که به برکناری رضاشاه از سلطنت انجامید، کشمکش سید میران با زنانش نیز به‌نحوی فیصله می‌یابد.
کتاب «شوهر آهوخانم» تصویری از جامعه‌ای است که اگرچه ظواهر آن در حال تغییر و نو شدن است و پای پدیده‌هایی مدرن به آن باز شده اما زیرساخت‌هایش هنوز سنتی است و همچنان فرهنگی متعلق به عصر پیشامدرن بر آن سلطه دارد و حکم می‌راند. آهو و هما، دو زن اصلی این رمان، هرکدام به‌نحوی قربانی چنین جامعه‌ای هستند.
کشف حجاب، پوست‌اندازی جامعۀ سنتی و عوض شدن تفریحات و سبک زندگی مردم در سال‌های آغازین مدرن‌سازی ایران، سنت چندهمسری، دورهمی‌ها و جشن‌های زنانه، رنج‌هایی که زنان در جامعۀ مردسالار به دوش می‌کشند و تبعیضی که بر آنان اعمال می‌شود و تلاشی که در چنین جامعه‌ای برای حفظ و نجات خانوادۀ خود می‌کنند و نیز نیرنگ‌‌هایی که برای بقا در جهان مردانه به کار می‌زنند موضوعاتی هستند که در کتاب «شوهر آهوخانم» به آن‌ها پرداخته شده است.
در بخشی از کتاب «شوهر آهوخانم» می‌خوانید: «زن سخت و سفت رویش را گرفته بود. چادرش از آب باران اندکی خیس بود. سر را چنان بزیر انداخته بود که گفتی فقط به نوک کفشهای خود توجّه داشت. نقره بعلّت آنکه چادر بسر نداشت از دیدن سیدمیران، بزرگ خانه، فوراً خود را در پس در آشپزخانه پنهان کرد. امّا قیافۀ مرد کاملاً بیگانه مینمود. نه بطرف آشپزخانه و زنها نگاه کرد و نه به بچّه‌ها که از ترس او یا بپاس احترامش موقّتاً دست از بازی کشیده هریک در جای خود ایستاده بودند. چنانکه گویی هزاران جفت چشم ناآشنا مراقب رفتار اوست سربزیر و دستپاچه صحن حیاط را میان‌بُر کرد و غریب‌وار از پلّه‌های ایوان بزرگ بالا رفت. آهو ابتدا شک کرد که زَنَک نیز همراه شوهرش باشد، زیرا هیچ چنین چیزی سابقه نداشت. امّا وقتی او هم در دنبال مرد از پلّه‌ها بالا رفت از تعجّب نتوانست خودداری بکند. مثل اینکه چائیده باشد لرزش خفیفی بر جانش نشست. از روی استفهام و با چشمانی اندک گرد شده به ‌نقره نگاه کرد. مثل آنکه بپرسد:
- این زن کیست همراه او؟ خیر است انشاء‌الله!
امّا نگاه زن همسایه نیز کمتر از او تعجّب‌آمیز نبود.
یک حسّ باطنی بطور ضعیف و ناخودآگاه خانم خانه را از ماجرایی ناخوشایند یا لحظه‌ای شوم باخبر کرد.»

دربارۀ علی‌محمد افغانی، نویسندۀ کتاب «شوهر آهوخانم»
علی‌محمد افغانی، متولد 1303 در کرمانشاه، داستان‌نویس ایرانیِ مقیم امریکا است. افغانی با همان اولین رمانش، کتاب «شوهر آهوخانم»، که معروف‌ترین کتاب اوست خوش درخشید. او پیش از انتشار این رمان، افسر ارتش و عضو سازمان نظامی حزب تودۀ ایران بود و به همین دلیل زندانی و به اعدام محکوم شده بود اما حکم اعدامش، با یک درجه تخفیف، به حبس ابد تغییر کرد و بعد از چند سال مشمول عفو و از زندان آزاد شد.
از دیگر آثار علی‌محمد افغانی می‌توان به رمان‌های «شادکامان درۀ قره‌سو»، «بافته‌های رنج»، «شلغم میوۀ بهشته» و «بوته‌زار» اشاره کرد.