مرغ دریایی

نمایشنامۀ «مرغ دریایی»، اثر آنتون چخوف
نمایشنامه‌ای برای همۀ اعصار و قرون. نمایشنامۀ «مرغ دریایی» آنتون چخوف از آن دست آثار کلاسیک است که همیشه تازه می‌نمایند. چخوف در «مرغ دریایی» یک متن نمایشی چندلایه پدید آورده است؛ متنی شبیه عمارتی با درهای متعدد که آنچه از آن می‌بینیم و درمی‌یابیم بستگی به این دارد که از کدام دَر واردش شویم.
متن اصلی نمایشنامۀ «مرغ دریایی»، با عنوان اصلی Ча́йка، نخستین بار در سال 1896 به زبان روسی منتشر شد. این نمایشنامه امروزه یکی از مهمترین آثار آنتون چخوف و نیز یکی از شاهکارهای ادبیات نمایشی جهان به شمار می‌آید و کمتر کتابخوان و علاقمند به ادبیاتی را می‌توان یافت که نام این نمایشنامه را نشنیده باشد.
چخوف در نمایشنامۀ «مرغ دریایی» هم از هنر و نوشتن سخن می‌گوید و هم از آدم‌هایی درگیر روزمرگی و رنجی که آهسته‌آهسته آن‌ها را می‌فرساید. «مرغ دریایی» را همچنین می‌توان نمایشنامه‌ای در باب خشونت پنهان در پس روابط عادی روزمره و نیز نمایشنامه‌ای در باب شکست رؤیاهای بلندپروازانه خواند و نیز نمایشنامه‌ای در باب تقابل تازه‌کارها و کهنه‌کارها در عرصۀ هنر و ادبیات.
چخوف در «مرغ دریایی» شرایط و اوضاع و آدم‌های زمانۀ خود را دستمایۀ خلق نمایشنامه‌ای قرار داده است که از زمانه‌ای خاص فراتر می‌رود و برای همۀ دوره‌ها و اعصار و آدم‌هایی در هر گوشه از جهان حرفی برای گفتن دارد.

مروری بر نمایشنامۀ مرغ دریایی
کتاب «مرغ دریایی» نمایشنامه‌ای است در چهار پرده. وقایع نمایشنامه در ملکِ سورین، یکی از شخصیت‌های نمایشنامه، اتفاق می‌افتد. «مرغ دریایی» نمایشنامه‌ای است که با اجرای یک نمایش آغاز می‌شود؛ این نمایش، که گویا در قیاس با نمایش‌های معمول در زمانۀ خود اثری غریب و نامتعارف است، از جانب ترپلف، شخصیت‌ اصلی نمایشنامه، نوشته و کارگردانی شده و نینا، معشوقۀ ترپلف، در آن ایفای نقش می‌کند. ترپلف نویسنده‌ای جوان و جویای نام است که تقلا می‌کند از سلطۀ نویسندگان کهنه‌کاری که عرصۀ ادبیات زمانۀ خود را تسخیر کرده‌اند رها شود. تقابل او با تریگورین، نویسنده کهنه‌کاری که از شخصیت‌های دیگر نمایشنامۀ «مرغ دریایی» است، از همین‌جا می‌آید. احساس ترپلف به تریگورین گویی آمیزه‌ای از عشق و نفرت است. او به توانایی و قدرت نویسندگی تریگورین حسد می‌برد و از طرفی می‌خواهد سر به تنِ نویسندگانی چون تریگورین و امثال او نباشد. از طرفی تریگورین معشوق آرکادینا، مادر بیوه ترپلف، است و همین موضوع رابطۀ ترپلف و تریگورین را پیچیده می‌کند و در ادامه می‌بینیم که چگونه این رابطه پیچیده‌تر هم می‌شود. آرکادینا خود یک بازیگر تئاتر کهنه‌کار است و تئاتر پسرش را دوست ندارد. او بین پسرش و تریگورین جانب تریگورین را می‌گیرد. تریگورین مردی است که گویی دلبستگی‌های ترپلف جوان را تصاحب کرده و ترپلف را همه‌جوره از میدان بیرون رانده است. پس «مرغ دریایی» را چه بسا بتوان نوعی جنگ قدرت بین کهنسالان و جوانان نیز به حساب آورد که در آن کهنسالان حاضر نیستند کوچکترین سهمی به جوانان بدهند و جوانان را اصلاً به میدان راه نمی‌دهند. البته شخصیت‌پردازی چخوف در «مرغ دریایی» چنان ظریف و زیرکانه است که به خواننده این امکان را می‌دهد که خود را به جای همۀ طرفین تقابل بگذارد و تنها جانب یک طرف را نگیرد.
نمایشنامۀ «مرغ دریایی» همچنین نمایشنامه‌ای درباره بحران روابط عاطفی و ناکامی و شکست در عشق است و درباره بی‌رحمی و خشونتی پنهان که انسان‌های به‌ظاهر متمدن و متشخص نسبت به یکدیگر اعمال می‌کنند. چخوف در این نمایشنامه با طنزی تلخ و توأم با نوعی شفقت مناسبات انسانی را نقد می‌کند و ملال و سردی و رَوَندِ فرسایشی زندگی روزمره و روابط آدم‌ها با یکدیگر را به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد که چگونه در این مناسبات افرادی تحقیر می‌شوند و افرادی دست بالا را دارند. دست آخر این اندوه فرساینده است که بالاتر از همه‌چیز ایستاده و بر همه‌جا سایه انداخته است و نمایشنامه با اتفاقی تراژیک به پایان می‌رسد.
نمایشنامۀ «مرغ دریایی» را، چنانکه پیش‌تر گفته شد، می‌توانیم از زوایای گوناگون ببینیم و از درهای مختلفی به آن وارد شویم و دریافت‌ها و برداشت‌های متنوعی از آن داشته باشیم. مثلاً، گذشته از مناسبات انسانی و موضوع هنر و نوشتن، وقتی با دغدغه‌ها و نگرانی‌های محیط زیستی که امروزه بسیار مطرح است به این نمایشنامه می‌نگریم، چه بسا در بخشی از تک‌گویی نینا در نمایشی که ترپلف نوشته و آن را برای مهمانان ملک سورین اجرا می‌کند و در آن زمین را در دویست هزار سال بعد تجسم می‌بخشد، شمه‌ای از نگرانی‌های امروزی را برای آینده هولناک زمین بیابیم. وضعیتی که در این تک‌گویی برای زمین ترسیم شده برای ما ساکنان امروزی زمین بسیار نزدیک‌تر از دویست هزار سال بعد به نظر می‌رسد. نینا در بخشی از تک‌گویی خود می‌گوید: «آدم‌ها، شیرها، عقاب‌ها و کبک‌ها، گوزن‌های شاخ‌دار، قوها، عنکبوت‌ها، ماهی‌های خاموش، ساکنان آب‌ها، ستاره‌های دریایی و موجوداتی که به چشم دیده نمی‌شوند، خلاصه، همه‌ی زندگی‌ها، همه‌ی زندگی‌ها، همه‌ی زندگی‌ها ناپدید شده‌اند، مسیر غم‌انگیزشان را طی کرده‌اند... از هزاران قرن پیش در زمین دیگر موجود زنده‌ای یافت نمی‌شود و این ماه بی‌نوا هم بیهوده برای روشن‌کردن زمین، فانوسش را روشن می‌کند. در چمنزارها، دیگر لک‌لک‌ها بیدار نمی‌شوند و فریادشان را سرنمی‌دهند، آوای جیرجیرک‌های طلایی هم در بوته‌زارهای زیر درختان زیزفون به‌گوش نمی‌رسد. همه‌چیز سرد است... سرد... سرد... سرد... همه‌جا بیابان برهوت است... برهوت... برهوت... من می‌ترسم... می‌ترسم... می‌ترسم...»

درباره آنتون چخوف، نویسنده نمایشنامۀ مرغ دریایی
آنتون پاولویچ چخوف ( Антон Павлович Чехов)، متولد 1860 و درگذشته به سال 1904، داستان‌نویس، نمایشنامه‌نویس و پزشک اهل روسیه بود. چخوف یکی از سرآمدان قصۀ کوتاه و نیز یکی از بزرگ‌ترین نمایشنامه‌نویسان جهان به شمار می‌آید و آثار او امروزه، چه در عرصۀ قصۀ کوتاه و چه در نمایشنامه‌نویسی، آثاری مرجع و آموزشی برای کسانی به شمار می‌آیند که در این عرصه‌ها کار می‌کنند.
چخوف استاد کشف عمیق‌ترین و بنیادی‌ترین رنج‌ها و بحران‌ها و مسائل انسانی در روابط و مناسبات به ظاهر معمولی و عادی زندگی روزمره است. او در این مناسبات زوال و دلزدگی و اندوهی عمیق را می‌بیند و تشخیص می‌دهد و همچنین عشق و شفقت و خشونت و بی‌مهری را. این‌گونه است که ماهرانه از ملال، ابتذال، میانمایگی، دلزدگی و امور پیش پا افتاده‌ی زندگی شاهکارهایی فراموش‌نشدنی خلق می‌کند؛ شاهکارهایی که همچنان باطراوت و خواندنی‌اند.
از نمایشنامه‌های مطرح چخوف، به جز «مرغ دریایی»، می‌توان به «باغ آلبالو» و «دایی وانیا» اشاره کرد. از چخوف قصه‌های بی‌شماری به جا مانده که قصه‌های «اتاق شماره 6»، «زندگی من»، «نقل از دفتر خاطرات یک دوشیزه»، «دشمنان»، «بانویی با سگ کوچولویش»، «بوقلمون ‌صفت»، «همسر»، «تیفوس» و «داستان ملال‌انگیز» از آن جمله‌اند.
آثار چخوف دستمایۀ اقتباس‌های سینمایی هم بوده‌اند. یکی از جدیدترین این اقتباس‌ها فیلم «خواب زمستانی»، به کارگردانی نوری بیلگه جیلان است. نوری بیلگه جیلان، کارگردان اهل ترکیه، این فیلم را بر اساس قصۀ «همسر» چخوف ساخته است. «خواب زمستانی» در سال 2014 جایزه نخل طلای جشنواره کن را گرفت.

درباره ترجمۀ فارسی نمایشنامۀ مرغ دریایی
ترجمۀ پرویز شهدی از نمایشنامۀ «مرغ دریایی» در بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است. پرویز شهدی، متولد 1315 در مشهد، تحصیلکرده رشتۀ زبان و ادبیات فرانسه در دانشگاه تهران و در مقطع کارشناسی و نیز تحصیلکرده دانشگاه سوربن فرانسه در رشتۀ ادبیات تطبیقی و در مقطع کارشناسی ارشد است. از پرویز شهدی ترجمه‌های فراوانی از ادبیات کلاسیک و مدرن جهان به فارسی منتشر شده است که از آن جمله می‌توان به «نفوس مُرده»، «فراز و نشیب زندگی بدکاران»، «پاک‌کن‌ها»، «بارون درخت‌نشین» و «دیوانه‌بازی» اشاره کرد.
از دیگر ترجمه‌های نمایشنامۀ «مرغ دریایی» می‌توان به ترجمۀ سروژ استپانیان اشاره کرد که در «مجموعۀ آثار چخوف» (منتشرشده در انتشارات توس) به چاپ رسیده است.
کامران فانی از دیگر مترجمانی است که «مرغ دریایی» را به فارسی ترجمه کرده‌اند. ترجمۀ کامران فانی از این نمایشنامه در نشر قطره منتشر شده است.
نمایشنامۀ «مرغ دریایی» همچنین با ترجمۀ ناهید کاشی‌چی در انتشارات جوانه توس منتشر شده است.

رتبۀ نمایشنامۀ «مرغ دریایی» در گودریدز: 3.91 از 5.