فهرس

رمان «فهرس» نوشتۀ سنان اَنطون
در زمان اشغال عراق توسط نظامیان امریکایی، نویسنده‌ای عراقی می‌کوشد تکه‌هایی از یاد رفته از تاریخ را احضار کند. رمان «فهرس»، نوشتۀ سنان اَنطون، رمانی‌ست چندوجهی که در آن تاریخ فردی و جمعی با هم تلاقی می‌کنند. در رمانِ «فهرس» هم از زندگی شخصی آدم‌ها سخن رفته و هم از رویدادهای سیاسی عراق. در این رمان، مسائل انسان خاورمیانه‌ای با مسائل جهانشمولی که هر انسانی در هر جای دنیا ممکن است با آن‌ها درگیر باشد پیوند خورده است. «فهرس» رمانی‌ست از یکسو وام‌دار ادبیات کلاسیک شرق و از سوی دیگر وام‌دار ادبیات مدرن غرب.
سنان اَنطون در رمان «فهرس»، چنانکه خود در یادداشتش بر ترجمۀ فارسی این رمان توضیح داده، تلاش کرده است از میراث روایی عربی و همچنین میراث ادبیات فارسی الهام بگیرد. او از دو کتاب «الفهرست» ابن ندیم و «منطق‌الطیر» عطار نیشابوری به عنوان دو کتاب کهنِ عربی و فارسی که در نوشتن رمان «فهرس» از آن‌ها تأثیر گرفته است نام می‌برد.
رمان «فهرس» چهارمین رمان سنان اَنطون است. اَنطون گفته است که «فهرس» شاید از بین رمان‌هایش، نزدیک‌ترین رمان به قلب اوست.
متن اصلی رمان «فهرس» اولین بار در سال 2016 به زبان عربی منتشر شده است.

مروری بر رمان «فهرس»
رمان «فهرس» ماجرای دو نویسنده است که یکی از آن‌ها دارد کتابی عجیب می‌نویسد؛ اثری گردآمده از تکه‌ها و صداهای مختلف که در آن پرندگان و اشیا نیز نقش راوی را بازی می‌کنند و به سخن می‌آیند و این‌ها همه گویا تلاشی‌ست برای مقابله با فراموشی و احیاء و احضار و ثبت حافظۀ اشیا و مکان‌ها. این‌گونه است که در این رمان جزئیاتِ به‌حاشیه‌ رانده ‌شده تاریخ در مقابلِ تاریخِ رسمی قرار می‌گیرند و در برابرِ آشوب بزرگی که می‌خواهد همه‌چیز را بروبد.
راوی رمان «فهرس» یک نویسنده و ادیب عراقیِ ساکن امریکاست که به عنوان مترجم، همراه زوجی که قصد ساختن فیلمی مستند را دارند به عراق سفر می‌کند. راوی قصد دارد حس‌وحالِ خود از این سفر را بنویسد اما در دفتری که برای همین کار خریده است هنوز جز کلمۀ «بغداد» چیز دیگری ننوشته است. در همین حین که تقلای راوی برای تبدیلِ سفر به ماده خامی برای نوشتن ناکام مانده است، او در بغداد به نویسنده‌ای به نام ودود عبدالکریم برمی‌خورَد و ودود بخشی از دستنوشۀ کتابش را همراه نامه‌ و کتابی به راوی می‌دهد. راوی، که خود چنان گرفتار آداب و رسوم و تکنیک‌های نوشتن است که نمی‌تواند شروع به نوشتن کند، به جوشش ودود غبطه می‌خورد. او به ودود پیشنهاد ترجمۀ کتابش را می‌دهد اما ودود برای ترجمه و انتشار کارش عجله‌ای ندارد و این راوی را شگفت‌زده می‌کند.
کتاب ودود «فهرس» نام دارد و او در این کتاب، چنانکه خود در دیباچۀ آن می‌گوید، قصد دارد نه تاریخ قربانی، بلکه تاریخِ قربانیِ قربانی را بنویسد. او تکه‌هایی را جمع و فهرست می‌کند تا تاریخِ سرکوب و حذف‌شده را از فراموشی و نابودی نجات دهد. او می‌خواهد نه تاریخ سال‌ها و ماه‌ها، بلکه تاریخ دقیقه‌ها را ثبت کند و راویِ تاریخ شکست‌خوردگان و فراموش‌شدگان باشد. ودود در دیباچۀ کتابش نوشته است: «هستند کسانی که می‌نویسند تا حال و آینده را تغییر دهند. من اما رؤیای تغییر گذشته را دارم. این منطق من است و منطق فهرسم.»
سنان اَنطون در رمان «فهرس» ما را با خود به کوچه‌ها و خیابان‌های بغدادِ تحت اشغالِ امریکایی‌ها می‌برد و نیز زندگی یک عراقیِ شیفتۀ ادبیات را که به همراه خانواده‌اش از عراق به امریکا مهاجرت کرده است به تصویر می‌کشد. راویِ اصلیِ رمان «فهرس» مردی‌ست که به تازگی کار تدریس در دانشگاهی در امریکا برایش جور شده است. در رمان، هم با تصویری از زندگی اکنون او مواجهیم و هم به گذشته‌اش سرک می‌کشیم و درمی‌یابیم که او مادرش را در امریکا بر اثر سرطان از دست داده و با پدرش هم، چون پدر تقریباً بلافاصله بعد از مرگ مادر با زنی دیگر وارد رابطه شده، قطع رابطه کرده است. رمان «فهرس» همچنین ما را در جهان ادبیات غنیِ عرب می‌گرداند. از طرفی در این رمان، رابطه‌ای مکالمه‌ای میان نویسنده‌ای مهاجر و نویسنده‌ای که همچنان ساکن سرزمین خود است برقرار می‌شود. در رمان «فهرس»، علاوه بر آدم‌ها، اشیا و شهرها نیز در مقام راوی ظاهر می‌شوند. درخت، جنین، پرنده، آلبوم، دیوار، هارون‌الرشید؛ این‌ها از جمله راویان کتابِ ودود هستند؛ همان کتابی که «فهرس» نام دارد و نام رمان از آن گرفته شده است.
سنان اَنطون در یادداشت خود بر ترجمۀ فارسی رمان «فهرس»، راوی این رمان را فردی معرفی می‌کند که «می‌کوشد با تاریخ – فردی یا جمعی – در کشوری که دیکتاتوری و جنگ آن را درهم کوبیده‌اند، روبرو شود و آن را به پرسش بگیرد.» او همچنین درباره مسئلۀ اصلی‌ای که در رمان «فهرس» به آن پرداخته است می‌نویسد: «اگرچه مسئلۀ مستقیم رمان عراق است، اما پرسش‌ها و پِی‌های آن جهانی‌اند؛ انسان چگونه می‌تواند حافظۀ مکان را بنویسد و آرشیو کند و از تباهی نجاتش دهد. نه تنها از منظر بشر بلکه درخت و سنگ و پرنده و همۀ اشیا. چگونه و از کجا آغاز کند؟ در این‌جا ما با جستجویی برای چارچوب و فرم مناسب نوشتن تاریخ انسان و مکان و محافظت آن‌ها از مدفون شدن روبروییم.»

درباره سنان اَنطون، نویسنده رمان «فهرس»
سنان اَنطون، متولد 1967، شاعر، داستان‌نویس، مترجم ادبی، استاد دانشگاه و مستندساز عراقی است. از دیگر آثار داستانی او می‌توان به «مَریَما» و «نقطه‌ها» اشاره کرد.

درباره ترجمۀ فارسی رمان «فهرس»
رمان «فهرس» با ترجمۀ محمد حزبایی‌زاده و همراه با یادداشت نویسنده بر ترجمۀ فارسیِ این رمان در مجموعۀ «هزار و یک شب» نشر ثالث منتشر شده است. محمد حزبایی‌زاده، متولد 1346، مترجم ادبیات عرب است. از ترجمه‌های او می‌توان به «خواب در باغ گیلاس»، «شکارچی کرم ابریشم»، «مَریَما» و «کُشتن کتاب‌فروش» اشاره کرد.

رتبۀ رمان «فهرس» در گودریدز: 3.90 از 5.