احمد شاملو در پس آینه

کتاب «احمد شاملو در پس آینه» به‌کوشش بهرام گرامی
روایتی متفاوت با روایت‌های معمول و رایج از زندگی‌ و شخصیت احمد شاملو، به‌همراه خلاصه و بخش‌هایی از مقالاتی از نویسندگان مختلف دربارۀ او و بیشتر در نقد او. کتاب «احمد شاملو در پس آینه» کتابی است در نقد برخی اقوال رایج دربارۀ زندگی و شخصیت و نیز برخی فعالیت‌های فرهنگی و دیدگاه‌های ادبی احمد شاملو.
بهرام گرامی در کتاب «احمد شاملو در پس آینه»، ضمن اذعان به قدرت و مهارت ادبی شاملو، بر آن است که با ارائۀ اسناد و شواهد و نقل قول‌هایی که گرد آورده و در این کتاب منتشر کرده است، بر وجوهی از زندگی و فعالیت‌های احمد شاملو نور بتاباند که، براساس اسناد و شواهد ارائه شده در این کتاب، به‌صورتی تحریف‌شده در زندگی‌نامه‌های شاملو و روایت‌هایی دربارۀ او ثبت شده‌اند.
کتاب «احمد شاملو در پس آینه» همچنین با خلاصه و بخش‌هایی از مقالاتی از گروهی از اهالی ادبیات در نقد برخی دیدگاه‌های ادبی احمد شاملو همراه است و نیز بخش‌هایی از مقاله‌ای از علی فردوسی در دفاع از کاری که شاملو روی دیوان حافظ انجام داد.

مروری بر کتاب «احمد شاملو در پس آینه»
بهرام گرامی در کتاب «احمد شاملو در پس آینه» اگرچه بر قدرت و مهارت ادبی شاملو صحه می‌گذارد و اهمیت کارهای او در عرصۀ روزنامه‌نگاری را هم یکسره نادیده نمی‌گیرد اما قصد اصلی او از تألیف و گردآوری این کتاب، چنانکه او خود نیز در کتاب «احمد شاملو در پس آینه» تأکید می‌کند، نقد ادبی نیست.
کتاب «احمد شاملو در پس آینه» نه برای نقد و تفسیر و تحلیل اشعار احمد شاملو بلکه به این قصد فراهم آمده است که به وجوهی از زندگی احمد شاملو بپردازد که واقعیت‌شان، طبق اسناد و شواهدی که در این کتاب ارائه شده، با آن‌چه بعضی، از جمله خود شاملو، در این باره روایت کرده‌اند در تضاد است. بنابراین کتاب «احمد شاملو در پس آینه» برخی روایت‌های مشهور و جاافتاده دربارۀ زندگی و فعالیت‌های احمد شاملو را زیر سؤال می‌برد و پرسش‌هایی نقادانه را دربارۀ بعضی وجوه زندگی و فعالیت‌های این شاعر بزرگ ایرانیِ معاصر پیش می‌کشد.
شاملو یکی از مهمترین شاعران ایرانی معاصر بود. شعر او، اگرچه منتقدانی هم دارد، اما امتحان خود را به تاریخ پس داده است و شعری نیست که از حافظۀ تاریخ ادبیات پاک شود. شاملو با شعرش میراثی ارزشمند را به گنجینۀ زبان و ادبیات فارسی اضافه کرده است. تخیل شعری او و استفادۀ خلاقانه‌اش از گنجینۀ زبان و ادبیات فارسی از جمله ویژگی‌هایی هستند که شعر شاملو را در تاریخ شعر ماندگار می‌کنند و به این البته باید مضامین انسانی، عاشقانه، اجتماعی، آزادی‌خواهانه و فلسفی اشعار او را نیز افزود.
اما زندگی و شخصیت و افکار و دیدگاه‌های یک شاعر، نویسنده یا هنرمند از کار ادبی و هنری‌اش جداست و آثار شاعر و نویسنده و هنرمند را نمی‌توان با معیار زندگی و شخصیت و دیدگاه‌های او سنجید و درباره‌اش حکم داد.
کتاب «احمد شاملو در پس آینه» اما، چنانکه پیش‌تر نیز اشاره شد، کتابی است که هدفش نه نقد شعر شاملو بلکه نقد زندگی و سلوک شخصی و دیدگاه‌ها و رفتارهای اوست و نشان دادن تناقض‌هایی که، به‌گواه اسناد و شواهد و نقل قول‌های گردآوری و منتشر شده در این کتاب، بین گفته‌های رایج دربارۀ زندگی شاملو، از جمله گفته‌های خود او، و گفته‌ها و اسنادی دیگر دربارۀ زندگی و شخصیت او وجود دارد.
نمونه‌ای از این تضادها که در کتاب «احمد شاملو در پس آینه» از آن سخن رفته، محل تولد شاملو است که خود شاملو آن را تهران گفته اما شناسنامه‌اش نشان می‌دهد که او در رشت به دنیا آمده بوده و شناسنامه‌اش در تهران صادر شده است.
از دیگر موضوعاتی که در کتاب «احمد شاملو در پس آینه» با نگاهی نقادانه به آن‌‌ها پرداخته شده، قضیۀ زندان رفتن شاملو بعد از کودتای 28 مرداد 1332 است و نیز دیدار او در زندان با وارطان سالاخانیان، که شاملو شعر «مرگ وارطان» یا «مرگ نازلی» را برای او سروده است. گرامی در کتاب «احمد شاملو در پس آینه» با استناد به برخی اسناد و مدارک و شواهد نشان می‌دهد که شاملو نه‌فقط وارطان را در زندان ملاقات نکرده بلکه اصلاً زندانی بودنش بعد از کودتای 28 مرداد محلّ تردید است.
در کتاب «احمد شاملو در پس آینه» به ازدواج‌های احمد شاملو و زندگی خانوادگی او، از جمله اختلاف‌هایش با دو همسر اولش، اشرف‌الملوک اسلامیه و توسی حائری، نیز پرداخته شده است.
کتاب «احمد شاملو در پس آینه» از مقدمه‌ای با عنوان «دربارۀ این دفتر...»، یادداشتی با عنوان «چند نکته...»، در ذکر نکاتی درباب این کتاب، سی‌وهشت فصل، خلاصه و بخش‌هایی از چهارده مقاله از نویسندگان مختلف دربارۀ احمد شاملو و بخش پیوست‌ها، که در آن تصویر چند سند مربوط به احمد شاملو چاپ شده، تشکیل شده است.
فصل‌های سی‌وهشت‌گانۀ کتاب «احمد شاملو در پس آینه» عبارتند از: «احمد شاملو: از تولد تا وفات»، «چهار نامه»، «داستان زندان»، «زن از دیدگاه شاملو»، «شاملو و شعر سپید»، «شاملو و آثار او»، «پُرسش‌های بی‌پاسخ»، «شاملو و زبان و خط فارسی»، «شاملو و فعالیت سینمایی»، «شاملو و وزارت کشاورزی»، «شاملو و (شایعات) جایزۀ نوبل در ادبیات»، «شاملو و ترجمه»، «در حاشیۀ کتاب»، «شاملو و سفارت مجارستان»، «شاملو و لورکا»، «شاملو و کتاب کوچه»، «شاملو و فرهنگستان زبان»، «شاملو و دانشگاه بوعلی سینا»، «پیشنهاد»، «شاملو و حافظ»، «ساقی یا صوفی؟»، «شاملو و روزنامه‌نگاری»، «شاملو و حزب توده»، «شاملو و کانون نویسندگان ایران»، «شاملو و شب‌های شعر»، «شاملو و قضیۀ پاریس»، «شاملو و حُسن تفاهم دوسویه»، «گزارش»، «شاملو و سه سفر پِیاپی به آمریکا»، «شاملو و ژان پُل سارتر»، «شاملو و انقلاب اسلامی ایران»، «شاملو و فردوسی»، «در بارگاه فردوسی»، «شاملو و تدریس در دانشگاه»، «شاملو و هویت ملی... نوروز»، «شاملو و موسیقی ایرانی»، «شاملو و سعدی» و «شاملو و دیگران».
مقاله‌هایی هم که خلاصه‌ و بخش‌هایی از آن‌ها را در کتاب «احمد شاملو در پس آینه» می‌خوانید عبارتند از: «مخالف‌خوانی‌های احمد شاملو» نوشتۀ سینا جهاندیده کودهی، «شفیعی کدکنی دربارۀ شاملو چه می‌گوید!» نوشتۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، «جامعه‌شناسی مخاطبان شاملو و اخوان ثالث» نوشتۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، «شاملو شاعر ملی نیست» نوشتۀ سایه اقتصادی‌نیا، «آشفته‌بازارِ ادبیات فارسی: نگاهی به عقاید احمد شاملو دربارۀ شاهنامه و شخصیت‌های اسطوره‌ای» نوشتۀ محمود امیدسالار، «بدفهمی شاهنامه» نوشتۀ حسن انوری، «نامۀ سرگشاده به احمد شاملو» نوشتۀ جلیل دوستخواه، «کتاب کوچه» نوشتۀ علی‌اشرف صادقی، «در پیچ‌وخم‌های کتاب کوچه» نوشتۀ محمود امیدسالار، «حافظ شاملو: نقد بر روایت شاملو از دیوان حافظ» نوشتۀ بهاء‌الدین خرمشاهی، «دیوان حافظ: میراث گران‌قدر فرهنگی ما (نقدی بر حافظ شاملو)» نوشتۀ جلال متینی، «دربارۀ حافظ شیراز به روایت احمد شاملو» نوشتۀ طاهره صفارزاده، «شاملو دربارۀ حافظ به‌روایت شاملو چه می‌گوید» و «حکایت شاملو و حافظ شیراز» نوشتۀ علی فردوسی.
کتاب «احمد شاملو در پس آینه»، همراه با یادداشتی از ناشر در معرفی بهرام گرامی، مؤلف و گردآورندۀ کتاب، در انتشارات علمی منتشر شده است.

دربارۀ بهرام گرامی، مؤلف و گردآورندۀ کتاب «احمد شاملو در پس آینه»
دکتر بهرام گرامی، متولد 1321 در تهران، گیاه‌شناس و پژوهشگر ادبی ایرانی است. گرامی دارای لیسانس مهندسی کشاورزی از دانشگاه تهران، فوق لیسانس اصلاح نباتات و بیماری‌های گیاهی از دانشگاه امریکایی بیروت و دکترای ژنتیک و علوم گیاهی از دانشگاه مانیتوبا در کانادا است. او بین سال‌های 1344 تا 1357 به‌عنوان کارشناس و پژوهشگر در سازمان تحقیقات کشاورزی ایران و از سال 1358 تا 1364 به‌عنوان استادیار در دانشکدۀ کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان مشغول به کار بوده است.
گرامی همچنین کار تنظیم و ویرایش خلاصۀ نتایج تحقیقات کشاورزی در ایران (در پنج مجلد)، از ابتدای سال 1356، و نیز گردآوری و تدوین فهرست پایان‌نامه‌ها، مقالات، نشریات و کتاب‌های دانشکده‌های کشاورزی ایران، از ابتدای تأسیس تا سال 1360، را در کارنامۀ کاری خود دارد.
گرامی در سال 1364 به امریکا رفت و تا سال 1374 در دانشگاه کالیفرنیا در دیویس به کار پژوهشی مشغول شد. او از سال 1377 تا 1382 به‌عنوان ویراستار علمی با دو انجمن علمی شیمی غلات و بیماری‌های گیاهی در امریکا همکاری کرده است.
گرامی همچنین به‌عنوان استاد مدعو در هنگ‌کنگ، بحرین و چین تدریس کرده است. از او مقالاتی هم به فارسی و انگلیسی منتشر شده که از جملۀ آن‌ها می‌توان به «گل و گیاه در شاهنامۀ فردوسی»، «گیاهان در قرآن»، «گل و گیاه در خمسۀ نظامی گنجه‌ای»، «گل و گیاه در اشعار فروغ فرخزاد» و «گل و گیاه در اشعار مولوی» اشاره کرد.
گرامی همچنین نویسندۀ بیش از شصت مدخل در دانشنامۀ حافظ و حافظ‌پژوهی و نیز از سال 1387 ویراستار مشاور در دانشنامۀ ایرانیکا در زمینۀ گل و گیاه و نویسندۀ یازده مقاله در این دانشنامه است.
از کتاب‌های بهرام گرامی می‌توان به کتاب «گُل و گیاه در هزار سال شعر فارسی (تشبیهات و استعارات) همراه با شرح و معنی همۀ ابیات مربوط به گل و گیاه در دیوان حافظ» اشاره کرد.