1348 سخنی پیرامون انقلاب 57 از گذرگاه ادبیات

کتاب «1348: سخنی پیرامون انقلاب 57 از گذرگاه ادبیات» نوشتۀ سیامک مهاجری
نگاهی به خاستگاه فکری انقلاب ایران، از چشم‌انداز ادبیات. کتاب «1348: سخنی پیرامون انقلاب 57 از گذرگاه ادبیات» کتابی است که انقلاب ایران را، با نقطۀ عطف قرار دادن سال 1348 خورشیدی به‌عنوان سالی مهم برای ادبیات و سالی سرنوشت‌ساز برای تاریخ معاصر ایران، توضیح می‌دهد.
سیامک مهاجری در کتاب «1348» بر آن است که از طریق بررسی گفتمان‌های اصلی و مهم حاکم بر ادبیات ایران در سال 1348 خورشیدی، سالی که او خود در مقدمۀ این کتاب از آن به‌عنوان «نقطه‌ای تَکین» در تاریخ معاصر ایران یاد می‌کند، به توضیحی درباب انقلاب ایران برسد.
کتاب «1348» نه یک تاریخ‌نگاری ادبی بلکه قرائتی از گفتمان‌های غالبی است که در سال 1348 خورشیدی در ادبیات معاصر ایران مرئی شدند و نمودهایی ادبی از اندیشه‌ای بودند که قرار بود به انقلاب ختم شود.
در کتاب «1348» ترجمۀ فارسی کتاب «ادبیات چیست؟» ژان پل سارتر، که اولین بار در سال 1348 با ترجمۀ ابوالحسن نجفی و مصطفی رحیمی در ایران به چاپ رسید، جایگاهی ویژه دارد و کتاب گویی حول محور همین ترجمه می‌گردد چون، چنانکه نویسنده در این کتاب توضیح می‌دهد، دقیق شدن در ترجمۀ کتاب «ادبیات چیست؟» گفتمانی مهم را در فضای ادبی ایرانِ عصر پهلویِ دوم مرئی می‌کند.

مروری بر کتاب «1348»
سیامک مهاجری در کتاب «1348»، سال 1348 خورشیدی را، به‌عنوان «اوج شکوفاییِ ادبیات جدید در ایران»، در کانون توجه قرار می‌دهد و انقلاب ایران را عمدتاً از منظر گفتمان‌های ادبیِ شکل‌گرفته و تأسیس‌شده در حول و حوش همین سال شرح می‌دهد.
مهاجری بعد از مقدمه‌ای در توضیح رویکرد خود در کتاب «1348» و آنچه در آن در مرکز توجه قرار داده و ذکر دلیل این مرکزیت، کتاب خود را با توضیحی تاریخی دربارۀ چراییِ اهمیت سال 1348 خورشیدی در تاریخ ادبیات معاصر ایران شروع می‌کند و با بحثی درباب ترجمۀ فارسی کتاب «ادبیات چیست؟» ژان پل سارتر ادامه می‌دهد و در فصل‌های بعدی کتاب «1348» نیز باز به این کتاب برمی‌گردد.
در کتاب «1348» ترجمۀ فارسی کتاب «ادبیات چیست؟» سارتر، نه صرفاً به‌مثابه یک متنِ ترجمه، بلکه به‌عنوان یک ترجمه – تألیف و متنی که حاوی پیامی برای جامعه و ادبیات ایران است و با آیندۀ گفتمان غالب ادبی و تفکر انقلابی در ایران معاصر گره خورده، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
به‌اعتقاد مهاجری، مقدمۀ ابوالحسن نجفی و مصطفی رحیمی بر ترجمۀ فارسی کتاب «ادبیات چیست؟» و لغتنامه‌ای که آن‌ها به پایان این ترجمه افزوده‌اند و در آن پاره‌ای از اصطلاحات فلسفی و تخصصی کتاب را توضیح داده‌اند، متن فارسی «ادبیات چیست؟» را از یک ترجمۀ صرف فراتر می‌برد و آن را به اثری تبدیل می‌کند که با جامعه و ادبیات ایران وارد گفت‌وگو شده است و در پی تأسیس گفتمانی در متن جامعه و ادبیات زمانه و روزگار خود است.
کتاب «1348»، در پی راهیابی به گفت‌وگویی که مترجمان فارسی کتاب «ادبیات چیست؟» در فضای اجتماعی و ادبی ایرانِ اواخر دهۀ 40 خورشیدی مطرح کرده‌اند و کشف منطق این گفت‌وگو، بحث خود درباب ترجمۀ فارسی «ادبیات چیست؟» را، بعد از ارائۀ نکاتی مقدماتی، با بحث دربارۀ واژۀ «آزادی» در این کتاب آغاز می‌کند چرا که نویسنده معتقد است که «گویی مترجمان از طریق سارتر، در حال انتقال پیامی به جامعه‌ی خود هستند؛ پیامی که تنها موضوع نوشتن را آزادی می‌داند.»
اما آنچه مهاجری در ادامۀ این بحث مطرح می‌کند و در پی اثبات آن است، این نکته است که آزادی‌ای که گویی پژواک آن در ترجمۀ فارسی کتاب «ادبیات چیست؟» به گوش می‌رسد و در این ترجمه منعکس شده است، چیزی بیرون از آزادی سیاسی است و با مفهوم فرد و فردیت انسان و جستجوی درونی در هویت و خویشتن و ماهیت انسان گره خورده است.
در کتاب «1348» بعد از توضیحی مبسوط در تأویل منطق ترجمۀ فارسی کتاب «ادبیات چیست؟» و توضیح معنا و مفهومی که، به‌اعتقاد نویسنده، مترجمان این کتاب از آزادی‌ مورد نظر سارتر استنتاج کرده‌اند و نیز توضیح رابطۀ این مفهوم از آزادی با گفتمان انقلابیِ منجر به انقلاب 57، وارد متن‌ها و گفتمان‌های ادبی دیگری می‌شویم که از دید نویسنده، به‌نحوی با آزادیِ طنین‌انداز در ترجمۀ فارسی کتاب «ادبیات چیست؟» نسبت و پیوند دارند. این آزادی، چنانکه در کتاب «1348» می‌خوانید، حاوی تعریفی از ادبیات است که با تعریف مبتنی بر تعلیم و پرورش مردم که مفهومی برآمده از عصر مشروطه است و نیز تعریف مبتنی بر ادبیات متعهد رئالیسم سوسیالیستی در تقابل و تعارض است.
مهاجری در کتاب «1348» در پی تاریخ‌نگاری ادبی یا مرور و بازخوانی و نقد آثار ادبی فارسی تولید و منتشر شده از دهۀ 40 خورشیدی تا پیروزی انقلاب ایران نیست. او در این کتاب، متون و گفتمان‌های ادبی خاصی را که به ایدۀ محوری کتاب او، که همان آزادی فردی و وجودی و مکاشفۀ درونی است و البته با فردیت و آزادی فردی در معنای لیبرالی آن تفاوت دارد و بیشتر واجد جنبه‌ای جمعی و مردمی است، از زاویۀ همین ایدۀ اصلی و از منظر دوری و نزدیکی با تعبیری از این ایده که به انقلاب منجر شد، مورد بررسی قرار می‌دهد و البته در کنار گفتمان ادبی دهۀ 40 خورشیدی به‌بعد، از گفتمان دینی‌ای هم که در همان دهه درباب مرجعیت شکل گرفت، باز از زاویۀ ایدۀ محوری کتاب خود، بحث می‌کند.
سخنرانی ابراهیم گلستان در دانشگاه شیراز، که بعدها در کتاب «گفته‌ها» به چاپ رسید، و نیز سخنرانی‌ای از محمود دولت‌آبادی، که متن آن با عنوان «موقعیت هنر و ادبیات کنونی» منتشر شده است، از جمله متونی هستند که در کتاب «1348» به‌ آن‌ها پرداخته شده است.
شب‌های شعر گوته، گفتمان علی شریعتی، ادبیات جریان‌گریز عصر پهلوی و نیز سانسور در دوران پهلوی دوم، از دیگر موضوعاتی هستند که در کتاب «1348» از آن‌ها سخن رفته است.
کتاب «1348» از مقدمه و شانزده فصل تشکیل شده است. فصل‌‌های شانزده‌گانۀ این کتاب عبارتند از: «ادبیات چیست»، «ابراهیم گلستان: سنت و فردیت»، «دولت‌آبادی و دفاع از هنر آزاد تحلیلی»، «بازآرایی استبداد در آرایش آزادی»، «استبدادسرایی در جوار گوته»، «ضیافت بزرگ برای علوی»، «دستگاه سانسور: ظاهری هیولایی، باطنی مردد»، «اعلامیه‌ای که هرگز منتشر نشد»، «بحثی درباره‌ی مرجعیت و روحانیت»، «قیامی برعلیه استبداد»، «و اما معمای فردید!»، «بازآرایی مردم در سخن روان‌شناسی و جامعه‌شناسی»، «جریان‌گریزها و الهیات ضد مردمی»، «تندرکیا متهم ردیف اول»، «هوشنگ ایرانی؛ جیغ بنفشی زیر خاکستر» و «بیژن الهی در پرده‌ی آخر نمایشی نیمه‌تمام».
کتاب «1348: سخنی پیرامون انقلاب 57 از گذرگاه ادبیات» در نشر اگر منتشر شده است.

دربارۀ سیامک مهاجری، نویسندۀ کتاب «1348»
سیامک مهاجری، متولد 1360، پژوهشگر ادبیات و علوم اجتماعی و نمایشنامه‌نویس ایرانی است. مهاجری تحصیلکردۀ جامعه‌شناسی، فلسفه و ادبیات انگلیسی است. از آثار او می‌توان به نمایشنامۀ «لندهور شاه» اشاره کرد. سیامک مهاجری همچنین ارائۀ مجموعه درسگفتاری با عنوان «خِرَدِ ادبیات» را در کارنامۀ کاری خود دارد.