سرگذشت اجتماعی لب آرایی در ایران

کتاب «سرگذشت اجتماعی لب‌آرایی در ایران» یکی از عناوین مجموعه‌ی «سرگذشت اجتماعی اشیا در ایران» است که توسط نشر «اگر» و به کوشش سمانه کاظمی، روانه بازار نشر شده است. مجموعه‌ای بسیار خواندنی با پرداختی کم‌نظیر از اشیا. این مجموعه برای اولین‌بار از منظری بسیار متفاوت تاریخ ایران را مورد بررسی قرار می‌دهد. تلاش اصلی در این مجموعه نشان دادن تاثیر حضور اشیا گوناگون در تاریخ یک ملت است.

مروری بر کتاب «سرگذشت اجتماعی لب‌آرایی در ایران»
اشیا تاریخ مرموزی دارند. بررسی تاریخ اشیا اسرار پنهانی را از فرهنگ و عقاید مردم نمایان می‌کند. سرعت بالای زندگی در عصر تکنولوژی این شگفتی‌ها را به امری عادی بدل کرده است. کتاب سرگذشت اجتماعی لب‌آرایی در ایران، با نگاهی خاص و متفاوت تاریخ یکی از اشیا مهم و بسیار قدیمی را مورد بررسی قرار داده است که به عنوان وسیله‌ای برای آرایش صورت، تاریخ پر فراز و نشیبی را از سر گذرانده است.
رژ لب از متداول‌ترین فرآورده‌های آرایشی است که دختران در سنین نوجوانی یا کودکی به شکل‌های مختلف، تقریباً مجاز به استفاده از آن هستند. رژ لب‌هایی که به صورت برق لب است و حاوی رنگ‌دانه‌های کمی است، در کودکی وسیله‌ی بازی کودکان و رنگ دادن به لب‌هایشان است. حتی وسایل دیگری که برای دختران طراحی شده‌اند هم شکلی شبیه به رژ لب دارند، مثلاً پاک‌کن یا چسب‌های مخصوص کاغذ ـ به اصطلاح چسب ماتیکی ـ که کودکان برای درست کردن کاردستی از آن استفاده می‌کنند، یا رنگ کردن لب‌ها با مدادهای قرمز یا گلبرگ‌های گل رز، یا گاز گرفتن لب برای سرخ به نظر رسیدن و رنگ بخشیدن به لب‌ها. این جریان تا بزرگسالی دختران ادامه دارد تا در نهایت رژ لب خودش را در ظاهر زنانه‌شان جای می‌دهد به صورتی که اگر وقت کافی یا حوصله‌ی کافی برای آرایش کردن یا استفاده از لوازم آرایشی دیگر نداشته باشیم رژ لب تنها لوازم آرایشی است که می‌توان آن را به سهولت در زمانی اندک استفاده کرد که می‌تواند هم در نرم کردن لب‌ها و هم در جلوه بخشیدن به چهره ـ به زنانی که به این کار تمایل دارند ـ کمک کند.
کتاب لب‌آرایی سه فصل دارد. فصل اول تاریخ لب‌آرایی در جغرافیای غیر از ایران است. اولین استفاده از رژ لب یا رنگ زدن به لب از ملکه سومری در سلسله‌ی اور برمی‌گردد. فرهنگ استفاده از رژ لب به مصریان در حال رشد رسید. مصریان باستان احتمالاً اولین کسانی بودند که جایگاه اجتماعی خود را در جامعه با آرایش بدنِ خودشان تعریف می‌کردند. آن‌ها از رژ لب برای نشان دادن وضعیت اجتماعی‌شان استفاده می‌کردند. در آن‌جا استفاده از رژ لب به جای این‌که نشان‌دهنده‌ی جنسیت باشد نشان‌دهنده وضعیت اجتماعی بود. زنان و مردان مصری آرایش صورت را بخشی از کارهای روزانه‌ی خود می‌دانستند و حتی اکثرشان دستیاران آرایشی داشتند. چشم‌ها اهمیت فرهنگی بیشتری داشت و عمده‌ی توجه به چشم‌ها معطوف بود، اما لب‌ها به رنگ اخرایی رنگ‌آمیزی می‌شد. در ادامه با افول مصریان و با رشد فرهنگ یونانی مناسبت رژ لب حالت پر ابهامی به خود گرفت. از نظر اجتماعی-فرهنگی رنگ زدن لب به روسپیان برمی‌گشت اما با اوج‌گیری قدرت در امپراتوری رم رژ لب نمایندگی طبقه‌ی اجتماعی را بر عهده داشت نه جنسیت را.
انتقادات مذهبی نیز در مورد رژ لب وجود داشت، در انگلستان، زنی که آرایش می‌کرد تجسمی از شیطان بود؛ چون تغییر چهره نوعی به چالش کشیدن خدا به حساب می‌آمد.
فصل دوم لب آرایی در ایران، در مورد تاریخ رژ لب در جغرافیای ایران است. یافته‌های باستان‌شناسی از غارهای متعددی همچون غار کمربند، غار هوتو در مازندران و غار بیستون در کرمانشاه که به حدود ۱۰ هزار سال قبل برمی‌گردند، نشان می‌دهند که زنان و مردان از استخوان‌ها و دندان‌های حیوانات شکار شده و حتی سنگ‌های رنگی برای زیبا کردن خود استفاده می‌کردند. بنابراین باقیمانده‌های شاخ حیوانات و سنگ‌های رنگی و پوست‌ها و صدف‌ها نشان از مواد آرایشی انسان نخستین در ایران دارند. در غارهای این منطقه، که اولین محل اسکان مردم شکارچی در اواخر عصر یخبندان بود و ابزار جنگی رواج داشت، علاوه بر ابزار سنگی قلابی‌شکل، خنجر، خُردکن‌های پهن، سنگ‌های آسیاب و غیره، چندین قطعه سنگ هماتیت نیز کشف شده که رنگ قرمز از آن‌ها استخراج شده است. به احتمال زیاد، این رنگ برای نقاشی صورت و بدن زن استفاده می‌شده است.
فصل سوم بررسی تولید صنعتی رژ لب است. رژ لب یکی از محصولات آرایشی است که با این‌که مراحل پیشرفت را طی کرده، اما اصول اولیه‌ی خودش را در تولید تا حدودی حفظ نموده است. از زمانی که با رنگ‌دانه‌ی توت و مواد طبیعی لب‌ها رنگ می‌شده تا تنوع تجاری امروز، اصول تولید فرق چندانی نکرده است. فرایند ساخت رژ لب پیچیده نیست. فرایند تولید آن را این مراحل شکل می‌دهد: ذوب کردن و ترکیب کردن مواد، ریختن ترکیب حاصل در لوله و بسته‌بندی محصول برای فروش. نکته‌ این‌که چون می‌توان مواد ترکیبی را در جایی انبار کرد، نیازی نیست که مراحل ذوب و ترکیب و ریختن در لوله همزمان باشد. حتی رژ لب طبیعی هم که با چغندر قند و روغن‌های طبیعی ساخته می‌شود، امروزه در میان برخی افراد طرفدار دارد.

برشی از کتاب سرگذشت اجتماعی لب‌آرایی در ایران:
از اولین آرایش زنان و مردان در تاریخ سال‌های زیادی گذشته، تا آن‌جا که حتی شاید نتوان با قطعیت تاریخ مشخصی را نشان داد و گفت که از این تاریخ انسان‌ها شروع به رنگ کردن صورت یا بدنشان کرده‌اند. اما خب، با فیلم‌ها و کتاب‌هایی که تا امروز چاپ شده یا پخش شده، همه بر این موضوع توافق داریم که اجداد ما در گذشته‌ی دور پیشامدرن، دوران سنگ و آتش و شکار، صورت و بدن خود را بنا به شرایط یا رسم و رسوم جغرافیا یا قبیله‌ای که در آن زندگی می‌کردند رنگ می‌کردند. حالا در این میان رنگ کردن لب از چه تاریخی آغاز شده؟ کسی تا به امروز تاریخ قطعی و مشخصی نگفته است اما با کاوش باستان‌شناسان و مکتوبات و مصورات به جامانده از دوره‌های تاریخی می‌توان اطلاعاتی به دست آورد و حدس‌هایی زد.
انسان‌ها نیاز داشتند میان خود و دیگران تمایز برقرار کنند. ابزارهایی هم که در دست داشتند، لباس، کفش، جواهرات و لوازم آرایشی بود. این ابزارها به انسان در تمایز گذاشتن میان خود و دیگری کمک می‌کردند. در میان همه‌ی این ابزارها، رژ لب یا رنگ کردن لب‌ها یکی از راه‌های متداول و مورد توجه بود. شکارچیان پوست خودشان را رنگ‌آمیزی می‌کردند تا با محیط پیرامون خود هم‌رنگ شوند. کاهنان و دستیارانشان خود را برای احترام به خدایان و عقایدشان تزئین می‌کردند. جوان‌ها نیز برای زیبا به نظر رسیدن در نگاه جنس مخالف چنین کاری انجام می‌دادند.

در مورد نویسنده‌ کتاب «سرگذشت اجتماعی لب‌آرایی در ایران»
سمانه کاظمی نویسنده ایرانی متولد ۱۳۶۲‏‏‏ است. از ترجمه‌های وی می‌توان به کتاب «هنر رهایی از رنج، نشر ترنگ» اشاره کرد.