پایان: روایتگری و بستار در سینما

کتاب «پایان» نوشتۀ ریچارد نوپِرت
وقتی قصه‌ای را می‌خوانیم یا فیلمی را تماشا می‌کنیم معمولاً حین خواندن یا تماشا می‌خواهیم بدانیم که آخرش چه می‌شود. کتاب «پایان: روایتگری و بَستار در سینما»، با عنوان اصلی The End: Narration and Closure in the Cinema، یک پژوهش سینمایی و روایت‌شناسانه است که به بخش بسیار کنجکاوی‌برانگیز فیلم، بخشی که منبع انواع حدس‌وگمان‌هاست، یعنی آخرِ فیلم، می‌پردازد.
ریچارد نوپِرت در کتاب «پایان» روایت‌ در فیلم را، با تمرکز بر پایان فیلم‌ها و با آوردن مثال‌هایی از چند فیلم و تحلیل آن‌ها براساس پایان‌بندی‌شان، مورد بررسی قرار می‌دهد.
کتاب «پایان»، چنانکه در مقدمۀ علیرضا نوری رضوی بر ترجمۀ فارسی آن اشاره شده، «یکی از معدود آثاری است که به مبحث پایان در سینما پرداخته‌اند.»
کتاب «پایان» کتابی جذاب و خواندنی و مفید، هم برای فیلمسازان و متخصصان و پژوهشگران و منتقدان و تحلیلگران و دانشجویان سینما و هم برای علاقه‌مندان غیرمتخصص این حوزه، است.
کتاب «پایان» همچنین، به‌خاطر موضوعی که به آن می‌پردازد، می‌تواند برای داستان‌نویسان و منتقدان و علاقه‌مندان ادبیات داستانی هم خواندنی و مفید باشد، چون در این کتاب از موضوعی مشترک میان فیلم و قصه، یعنی روایت، سخن می‌رود.
متن اصلی کتاب «پایان» اولین بار در سال 1995 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «پایان»
برای هر نوع فیلم، پایانی متفاوت وجود دارد، پس برای ارزیابی خوبی و بدیِ پایان فیلم‌ها باید به قواعد روایی درهم‌تنیده با ژانر هر فیلم توجه داشت. کتاب «پایان» با تأکید بر این نکته، از قواعد روایی و شیوه‌های پایان‌بندی در سینما سخن می‌گوید.
ریچارد نوپرت در کتاب «پایان»، با دسته‌بندی انواع پایان‌بندی‌‌ها و نشان دادن اینکه هر ژانر سینمایی از چه نوع الگوی روایی پیروی می‌کند، نشان می‌دهد که از فیلمی مدرن نمی‌توان انتظار پایانی کلاسیک داشت و برای درک اینکه «چرا فلان فیلم، این‌طور تمام شد؟» باید ژانرها و انواع پایان‌بندی‌هایی را که در هر ژانر می‌گنجد، شناخت. کتاب «پایان» چنین شناختی را برای مخاطبان سینما فراهم می‌آورد.
هدف نوپرت از نگارش کتاب «پایان»، چنانکه او خود در فصل اول این کتاب توضیح می‌دهد، «دست یافتن به توافق دقیقی درباره‌ی چگونگی شیوه‌های بسیار متفاوتی است که فیلم‌های گوناگونی که در ادوار و سنت‌های متنوع ساخته‌وپرداخته می‌شوند برای بیان داستان‌های خود برمی‌گزینند و همچنین این‌که کِی و چگونه از بیان "داستانِ" خود بازمی‌ایستند.»
نوپرت در کتاب «پایان» انواع پایان‌بندی فیلم‌ها را، براساس تمایز بین داستان و گفتمان فیلم، در چهار دسته تقسیم‌بندی می‌کند و برای هرکدام مثالی از فیلمی می‌آورد.
تقسیم‌بندی فیلم‌ها، به‌لحاظ فرجام و پایان، در کتاب «پایان» عبارت است از:
«متن بسته» که منظور از آن، فیلمی است که داستانش به پایان و فرجام می‌رسد و گفتمان روایت هم در آن بسته می‌شود.
«داستان باز» که منظور از آن، فیلمی است که داستان آن به پایان نمی‌رسد و بی‌فرجام می‌ماند اما گفتمان روایت در آن بسته می‌شود.
«گفتمان باز» که منظور از آن، فیلمی است که داستانش به فرجام می‌رسد اما گفتمان روایت در آن باز باقی می‌ماند.
«متن باز» که منظور از آن، فیلمی است که داستان آن به فرجام نمی‌رسد و گفتمان روایت هم در آن باز باقی می‌ماند.
نوپرت در کتاب «پایان» برای دستۀ اول، فیلم «مرد آرام» جان فورد، برای دستۀ دوم، فیلم «چهارصد ضربه» فرانسوا تروفو و برای دستۀ چهارم، فیلم «آخر هفته» ژان‌لوک گدار را، به‌عنوان نمونه، مورد بررسی قرار می‌دهد.
اما دستۀ سوم، یعنی روایت مبتنی بر «گفتمانِ باز» بیشتر به‌صورت فرضی و نظری در کتاب «پایان» مطرح می‌شود و برای این دسته، نمونه‌ای که کاملاً با آن تطبیق داشته باشد وجود ندارد. از همین رو نوپرت در توضیح روایت «گفتمان باز» فیلم‌هایی را، به‌عنوان نمونه، مورد بررسی قرار می‌دهد که از بعضی جنبه‌ها به مؤلفه‌هایی که او برای این نوع روایت در نظر گرفته است، نزدیک باشند و بعضی مؤلفه‌های روایت «گفتمان باز» را داشته باشند.
کتاب «پایان» از شش فصل و سه پیوست تشکیل شده است. فصل‌های شش‌گانۀ کتاب «پایان» عبارتند از: «درآمد»، «فیلم متن بسته»، «فیلم داستان باز»، «گفتمان باز»، «فیلم متن باز» و «نتایج».
بخش پیوست‌های کتاب «پایان» نیز شامل «بخش‌بندی فیلم مرد آرام»، «بخش‌بندی فیلم چهارصد ضربه» و «بخش‌بندی فیلم آخر هفته» است.
در بخشی از کتاب «پایان» می‌خوانید: «هر خواننده‌ای که پیش از "رسیدن" به پایان رمان نگاهی به برگ آخر آن می‌اندازد به‌خوبی می‌داند پیش‌بینی نتیجه‌ی داستان یکی از لذت‌ها و دل‌نگرانی‌های کلیدیِ خواندن است. بی‌تردید وقتی در یک سینمای محلی به تماشای فیلمی نشسته‌ایم، نمی‌توانیم به اتاق پروژکتور برویم و درخواست کنیم که بگذارند به دقایق پایانی فیلم نگاهی بیندازیم، اما اشتیاق ما به پیش‌بینی فرجام داستان تمامی لحظاتی را شکل می‌دهد که در مقابل فیلم می‌گذرانیم. فارغ از توانایی ما در دانستن زودهنگام پایان، باید پذیرفت که "ارزشِ" دانستن فرجام نهایی در برخی از ژانرها و شیوه‌های تولید به‌شدت متفاوت است.»
کتاب «پایان: روایتگری و بَستار در سینما» با ترجمه و مقدمۀ علیرضا نوری رضوی در نشر گیلگمش، ناشر کتاب‌های هنر خانوادۀ فرهنگی چشمه، منتشر شده است.

دربارۀ ریچارد نوپِرت، نویسندۀ کتاب «پایان»
ریچارد نوپِرت (Richard Neupert) پژوهشگر سینمای فرانسه، نظریۀ روایت و انیمیشن است. او دانش‌آموختۀ دانشگاه ویسکانسین و استاد هنرِ دانشگاه جورجیا است.
از آثار ریچارد نوپرت می‌توان به کتاب‌های «تاریخچۀ انیمیشن فرانسوی» اشاره کرد.