ناشناس

کتاب «ناشناس» اثر فیودار داستایِفسکی
حکایت شیادی و خودکامگی. کتاب «ناشناس»، با عنوان اصلی Село Степанчиково и его обитатели، یک رمان هجایی و طنزآمیز است که خودکامگی و حقه‌بازی را در ابعادی مینیاتوری اما قابل تعمیم به ابعاد وسیع و جهانی به تصویر می‌کشد.
کتاب «ناشناس» رمانی است که داستایفسکی طنزِ سیاه و آشوبگرِ خود، چیره‌دستی‌اش در شخصیت‌پردازی و مهارتش در هجوِ ناسازی‌های جهان و آدمیان را استادانه به نمایش می‌گذارد.
کتاب «ناشناس» نوعی روانشناسی خودکامه و خودکامگی است و روانشناسی آدمیانی که گرفتار و بازیچه و سرسپردۀ خودکامگان می‌شوند. داستایفسکی در این رمان، رَوَندِ پدید آمدن یک خودکامه و بسطِ خودکامگی و شیوۀ سلطۀ یک فردِ مستبد بر دیگران را با ظرافت ترسیم می‌کند و اثری ارائه می‌دهد که نه‌فقط هجوِ روسیۀ قرن نوزدهم که هجوِ تمامی حاکمیت‌های استبدادی و خودکامه در همۀ زمان‌هاست.
کتاب «ناشناس» رمانی است که به‌گفتۀ لی‌یا روزِنبلوم «با پارودی چندلایه‌اش وجه ممتاز طنز داستایِفسکی را آشکار می‌کند.»
گفتنی‌ست که داستایفسکی رمان «ناشناس» را در سال‌های پایانی تبعید خود نوشته است.
متن اصلی رمان «ناشناس» اولین بار در سال 1859، در مجلۀ «یادداشتهای میهنی» منتشر شده است.

مروری بر کتاب «ناشناس»
همان‌طور که در مقدمۀ ترجمۀ فارسی کتاب «ناشناس» اشاره شده است، در این رمان با «یکی از بی‌رحمانه‌ترین آثار داستایِفسکی» و با «ماجرای به‌ظاهر پیش‌پاافتادۀ پدیدآمدن شارلاتانها و خودکامگان» مواجهیم.
داستایفسکی در کتاب «ناشناس» به مسئلۀ شَر می‌پردازد؛ مسئله‌ای که در آثار دیگری از داستایفسکی نیز با آن مواجهیم و یکی از مضامین اصلی آثار او به‌حساب می‌آید.
در کتاب «ناشناس» همچنین، باز آن‌گونه که در آثاری دیگر از داستایفسکی هم قابل ردیابی است، مسئلۀ قدرت و نظام‌های اقتدارگرا و چگونگی شکل‌گیری آن‌ها، در هیئت داستانی که وقایع آن در یک روستا می‌گذرد، پیش کشیده می‌شود. کتاب «ناشناس» البته یک رمان سیاسی، در معنای متعارف آن، نیست اما آن‌چه داستایفسکی در این رمان، در هیئت یک زندگی دهقانی و یک ملک اربابی و آدم‌های ساکن این ملک، به نمایش می‌گذارد، مُشتی است نمونۀ خروار و نمود و تصویری مینیاتوری است از جامعه‌ای بزرگتر که مناسبات آن حول محور خودکامگی و یک حاکم و زمامدارِ مستبد طراحی شده و شکل گرفته است.
داستایفسکی در کتاب «ناشناس»، به‌شیوه‌ای طنزآمیز و هجایی و صریح، نشان می‌دهد که یک خودکامه، به‌لحاظ روانشناختی، چگونه آدمی است و خودکامگی او از چه سرچشمه می‌گیرد و سازوکار این خودکامگی چیست و خودکامه چگونه می‌تواند دیگران را به سلطۀ خود درآورد.
اینکه تحقیر چگونه به خودکامگی می‌انجامد و فردِ تحقیر شده چگونه تبدیل به مستبد و خودکامه‌ای دروغزن و دغلباز و شیاد تبدیل می‌شود، یکی از مضامین اصلی کتاب «ناشناس» است.
داستایفسکی همچنین در کتاب «ناشناس» سازوکار سرکردگی و سرسپردگی را، با مقابل هم قرار دادن یک شخصیت خودکامه و یک شخصیت سرسپرده، به نمایش می‌گذارد.
شخصیت اصلی کتاب «ناشناس» فردی به نام آپیسکین است؛ فردی غلط‌انداز و با شمایلی روشنفکرانه که با خودکامگی، فردی دیگر به نام روستانیف را سرسپردۀ خود کرده و در ملک او جا خوش کرده و بر او فرمان می‌راند. حول محور این دو شخصیت است که ماجراهای طنزآمیز و در عین حال ترسناک و مخوف کتاب «ناشناس» طراحی شده‌اند.
میخاییل باختین، نظریه‌پرداز بزرگ و مشهور روس و پایه‌گذار نظریه‌ای دربارۀ نسبت میان رمان و کارناوال، رمان «ناشناس» را یکی از نمودهای موقعیت کارناوالی می‌داند. باختین در این باره می‌نویسد: «"ناشناس" یک موقعیت کارناوالی است با شاهی در مرکزیت آن؛ جهانی وارونه که لغو مناسبات سلسله‌مراتبی در آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است: در میدان کارناوال، فرم خاصی از مراودۀ خویشاوندی آزاد بین آدمها حکمفرماست که در زندگی معمول و غیرکارناوالی خود با موانع صعب‌العبور طبقاتی و مالی و رسمی و خانوادگی و سنی از هم سوا افتاده‌اند.»

دربارۀ فیودار داستایفسکی، نویسندۀ کتاب «ناشناس»
فیودار میخایلوویچ داستایفسکی (Фёдор Михайлович Достоевский)، متولد 1821 و درگذشته به سال 1881، از بزرگترین نویسندگان کلاسیک قرن نوزدهم و از مهمترین نمایندگان عصر طلایی ادبیات روسیه است.
داستایفسکی نویسنده‌ای بود با زندگی‌ای پر از اُفت‌وخیز و تلاطم. یک‌‌بار حتی تا دمِ مرگ و پای جوخۀ اعدام رفت اما در آخرین لحظات اعلام شد که بخشوده شده است. سالهایی را در سیبری زندانی بود. از بیماری صرع نیز رنج می‌بُرد و این‌ها همه، در کنار عوامل و رویدادهایی دیگر، تأثیرات خود را به‌نحوی بر جهان‌بینی و آثار داستانی‌اش به ‌جا گذاشتند.
داستایفسکی در رمان‌هایش آیندۀ جهان، برآمدن نظام‌های توتالیتر و بحرانهایی را که انسان مدرن در قرن بیستم قرار بود از سر بگذراند پیش‌بینی کرده و پرسش‌ها و تردیدهایی را دربارۀ انسان و انتخاب‌های او و نیز درباب مقولۀ خیر و شر و شک و یقین پیش کشیده که همچنان برای انسان قرنِ بیست‌و‌یکمی نیز مطرح است. شخصیت‌پردازی قدرتمند و ترسیم ماهرانۀ تلاطمات درونی و پیچیدگی‌ها و تناقضات شخصیتی آدم‌ها و درگیری‌شان با بحرانهای وجودی و هستی‌شناختی، از خلال قصه‌هایی جذاب و پُرکشش، از ویژگی‌های اصلی آثار شاخصِ داستایفسکی هستند. او به ویژه در رمان‌های «جنایت و مکافات»، «برادران کارامازوف»، «شیاطین» و «ابله» اوج هنر قصه‌پردازی و نیز عصارۀ جهان‌بینی خود را به نمایش گذاشته است. این رمان‌ها، با گذشت این‌همه‌سال از نوشته‌شدن‌شان، همچنان تَر و تازه و شادابند و مثل هر اثر بزرگ کلاسیک، همچنان حرفهای تازه‌ و مهمی برای گفتن دارند.
داستایفسکی روزنامه‌نگار چیره‌دستی هم بود و از سال 1861 تا 1863 ماهنامۀ «زمان» را سردبیری کرد؛ ماهنامه‌ای ادبی، سیاسی، اقتصادی و فلسفی که لئونید گروسمن در کتاب «داستایفسکی، زندگی و آثار» از آن به‌عنوان «واقعه‌ای بزرگ در تاریخ مطبوعات روسیه» یاد می‌کند و دلیل توفیق این ماهنامه را «قریحۀ شگفت‌آور داستایفسکی، شیفتگی آتشینش در طلب اندیشه‌های نو، روحیۀ مبارزه‌جوی او به‌عنوان یک نویسندۀ سیاسی و عشق بی‌آلایشش به آفریده‌های مردم خود» می‌داند.
از داستایفسکی، به‌جز رمان و داستان کوتاه، نوشته‌های غیرداستانی بسیاری هم در موضوعات مختلف به ‌جا مانده است. او همچنین مترجم آثاری از ادبیات آلمان و فرانسه بوده است.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «ناشناس»
کتاب «ناشناس» با ترجمۀ حمیدرضا آتش‌برآب و پریسا شهریاری، همراه با مقدمه‌ای مفصل و نیز ضمایمی، شامل «ناشناس به‌مثابه گفتمانی جدلی»، «"لحظۀ حماسی": داستایِفسکی به روایت اشتفان سوایگ»، «پی‌نوشت» و «ترجمه‌های مشهور»، در بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است.
گفتنی‌ست که عنوان اصلی کتاب «ناشناس»، چنانکه در مقدمۀ ترجمۀ فارسی این کتاب اشاره شده، «دهکدۀ ستیپان‌چیکاوا و اهالی آن» است و عنوان فرعی‌اش «از یادداشتهای یک ناشناس». اما به‌دلایلی که در همین مقدمه ذکر شده است، در ترجمۀ فارسی این رمان، نام «ناشناس» بر آن گذاشته شده است.