آتش بدون دود 3 جلدی (شومیز - روزبهان)

کتاب «آتش بدون دود» اثر نادر ابراهیمی، نشر روزبهان
یکی از بلندترین رمان‌های ایرانی که به طور خاص به وضعیت ترکمن‌صحرا در بازه‌ای طولانی، از دوره ناصرالدین شاه قاجار تا پایان پهلوی، پرداخته است. نادر ابراهیمی کتاب «آتش بدون دود» را در سال‌های مختلف نوشت و در هفت جلد آن را به پایان رساند اگرچه امروز این کتاب در قالب سه جلدی هم منتشر شده است.
نادر ابراهیمی نویسنده‌ای پرکار بود اما شاخص‌ترین و برجسته‌ترین اثرش رمان «آتش بدون دود» است که شامل هفت جلد با این عناوین است: «گالان و سولماز»، «درخت مقدس»، «اتحاد بزرگ»، «واقعیت‌های پرخون»، «حرکت از نو»، «هرگز آرام نخواهی گرفت» و «هر سرانجام، سرآغازی است».
رمان هفت‌جلدی «آتش بدون دود» زبانی شاعرانه دارد و این یکی از ویژگی‌های مهم این کتاب است. کتاب «آتش بدون دود» رمانی رئالیستی است و یکی از رمان‌های بلند و پرحجم فارسی است. با این‌حال ابراهیمی در روایت کتاب به شیوه‌های روایت مدرن هم توجه داشته است. همچنین واقع‌گرایی او گاه با رگه‌هایی از رمانتیسم هم درآمیخته است.
رمان «آتش بدون دود» جایزه نویسنده برگزیده ادبیات داستانی بیست سال بعد از انقلاب را دریافت کرده است و از چند جلد نخست آن سریالی هم تهیه شده است. مجموعه تلویزیونی «آتش بدون دود» با نویسندگی و کارگرانی نادر ابراهیمی در سال‌های 1353 و 1354 ساخته شد و آن زمان در تلویزیون ملی ایران پخش شد.
نادر ابراهیمی در «آتش بدون دود» با نوشتن داستانی واقع‌گرایانه درباره مردم ترکمن‌صحرا و ستم‌هایی که در آنجا وجود دارد تصویری از این منطقه و زندگی مردمانش به دست داده است. از این حیث می‌توان کتاب «آتش بدون دو» را در دسته ادبیات روستایی جای داد.

مروری بر کتاب «آتش بدون دود»
کتاب «آتش بدون دود» روایتی از مردم ترکمن‌صحرا و سرگذشت زندگی قهرمانان داستان تا سال‌های پایانی حکومت پهلوی است. موضوع محوری داستان به زندگی در ترکمن‌صحرا، عشق گالان و سولماز و مبارزات انقلابی آنجا مربوط است. فقر و محرومیت در ترکمن‌صحرا، زمین‌خواری و زورگویی اربابان، اختلافات درونی ترکمن‌صحرا بر سر زمین و مراتع و جنگ‌های داخلی، هجوم نیروهای بیگانه از جمله ارتش تزار روسیه به این منطقه، فشار و سرکوب حکومت قاجار و برخورد با صحرانشینان و تبعید آنها و تداوم ستم و استبداد حکومت پهلوی در ترکمن‌صحرا از موضوعات مورد توجه کتاب «آتش بدون دود» است.
سه جلد اول کتاب «آتش بدون دود» شرح داستانی عاشقانه است و همچنین به مشکلات جغرافیایی و طبیعی ترکمن‌‌صحرا و مردمان آنجا مربوط است که در سال‌های پیش از انقلاب نوشته شد. چهار جلد بعدی رمان که تمرکزی بیشتر بر مسایل سیاسی و تاریحی دارد پس از انقلاب و در سال‌های ابتدایی دهه هفتاد منتشر شد.
داستان کتاب «آتش بدون دود» بر پایه یک افسانه ترکمنی شکل گرفته است. عنوان رمان نیز اشاره‌ای دارد به یک ضرب‌المثل ترکمنی که می‌گوید: «آتش بدون دود نمی‌شود و جوان بدون گناه».
رمان «آتش بدون دود» از دوره قاجار و پادشاهی ناصرالدین‌شاه آغاز می‌شود و تا زمان حکومت پهلوی دوم ادامه می‌یابد. در این رمان با مسایل و مصایب مردم در ترکمن‌صحرا از جمله استبداد و زورگویی حکومت‌های قاجار و پهلوی و نیز حمله ارتش تزاری آشنا می‌شویم. نادر ابراهیمی مدتی در ترکمن‌صحرا حضور داشته و از نزدیک با این محیط آشنا بوده است. در آغاز رمان او به اختلافات درونی ترکمن‌صحرا توجه کرده است: «گوکلان به یموت دختر نمی‌دهد و از یموت دختر نمی‌آورد- هنوز هم. بی‌شک، در این سال‌ها، سدهایی شکسته است و فروریخته است. اندیشه در راه است تا عادات را سرنگون کند. ما به وحدت نیازمندیم، همان‌گونه که به آب و عشق. اما هنوز هم یموت به گوکلان دختر نمی‌دهد- مگر به اکراه و پنهان‌کارانه. و یک یموت پیر، به یک گوکلان پیر، به زحمت سلام می‌کند- و به سردی. و یک گوکلان قدیمی، به یک یموت قدیمی، قالیچه نمی‌فروشد...». یموت و گوکلان بزرگ‌ترین قبایل ترکمن بوده‌اند و ابراهیمی در کتاب «آتش بدون دود» به ریشه‌ها و تاریخ آنها توجه کرده است.
در سه جلد ابتدایی کتاب «آتش بدون دود»، ماجراهای داستان در ایری بوغوز، گومیشان و اینچه برون و به طور کلی در صحرای ترکمن می‌گذرد. اما مکان چهار جلد بعدی عمدتا در تهران و گاهی در ترکمن‌صحرا است و بخشی از حوادث نیز در دیگر شهرهای ایران و همچنین کشور فرانسه رقم می‌خورد.
در رمان‌های ابراهیمی زبان شاعرانه و آمیزش نثر با شعر ویژگی قابل توجهی است و این خصیصه به خصوص در رمان «آتش بدون دود» دیده می‌شود.

درباره نادر ابراهیمی نویسنده کتاب «آتش بدون دود»
نادر ابراهمی در چهاردهم فروردین 1315 در تهران متولد شد و در شانزدهم خرداد 1387 در تهران درگذشت. او نمایشنامه‌نویس، مستندساز، ترانه‌سرا و داستان‌نویس معاصر ایرانی است. پدرش عطاء‌الملک ابراهیمی و مادرش از لاریجانی‌های مقیم تهران بود. نادر ابراهیمی تحصیلات ابتدایی‌اش را در تهران سپری کرد و پس از گرفتن دیپلم ادبی از دارالفنون، به دانشکده حقوق رفت اما پس از دو سال درس حقوق را رها کرد و در رشته زبان انگلیسی لیسانس گرفت. او در کتاب‌های «ابن‌ مشغله» و «ابوالمشاغل» به شرح زندگی خود پرداخته است. ابراهیمی مشاغل متعددی داشت: حسابداری، تحویلداری بانک، صفحه‌آرایی روزنامه و مجله، مترجمی و ویراستاری، کار در یک حجره فرش، کارگردانی و مستندسازی، تصویرگری کتاب کودکان، مدیریت کتابفروشی، خطاطی و نقاشی روی لباس و تدریس در دانشگاه.
نادر ابراهیمی اولین کتابش را با نام «خانه‌ای برای شب» در سال 1341 منتشر کرد. او که کار خود را با نوشتن داستان‌های استعاری آغاز کرده بود در ادامه داستان‌هایی درباره زندگی خانوادگی کارمندان و افسردگی‌های روحی روشنفکران نوشت. او در برخی از آثارش نیز داستان‌هایی خیالی و وهم‌آلود درباره مسایل کلی بشری نوشته است. نادر ابراهیمی از چهره‌های پرکار در داستان‌نویسی معاصر فارسی است. در کارنامه به جا مانده از او آثار متعددی در قالب‌های رمان، داستان کوتاه، نمایشنامه و فیلمنامه دیده می‌شود. «یک عاشقانه آرام»، «تضادهای درونی»، «لوازم نویسندگی»، «بر جاده‌های آبی سرخ»، «بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم» و «مقدمه‌ای بر فارسی‌نویسی برای کودکان» عناوین برخی از کتاب‌های ابراهیمی هستند. از نادر ابراهیمی آثار زیادی هم در زمینه کتاب‌های کودکان و نوجوانان به جا مانده است. او همچنین کتاب‌هایی هم در زمینه ساختار و مبانی داستان دارد و پژوهشی نیز در متون عرفانی ادبیات کهن فارسی انجام داده است.