یک فیلم یک جهان 34 : کمال الملک

کتاب «کمال‌الملک» نوشتۀ پژمان نظرزاده آبکنار
پژوهشی تاریخی و نقادانه در فیلم «کمال‌الملک» علی حاتمی. کتاب «کمال‌الملک»، نوشتۀ پژمان نظرزاده آبکنار، کتابی است که فیلم «کمال‌الملک» علی حاتمی را در چشم‌اندازی تاریخی و در متن دورۀ تاریخی‌ای که این فیلم به آن می‌پردازد و با محوریت موضوع تقابل سنت و تجدد مورد واکاوی قرار می‌دهد.
پژمان نظرزاده آبکنار در کتاب «کمال‌الملک» بر آن است که از طریق واکاوی فیلم «کمال‌الملک» نسبت سینمای علی حاتمی را با سنت و تجدد نشان دهد و این فیلم را به‌عنوان سرشت‌نمای سینما و جهان‌بینی علی حاتمی و رویکرد او به سنت و تجدد بررسی و تحلیل کند.
کتاب «کمال‌الملک» همچنین واجد نگاهی اجمالی به تاریخ ایران عصر قاجار و اوایل عصر پهلوی، یعنی روزگاری است که حاتمی در فیلم «کمال‌الملک» و نیز سایر فیلم‌هایش آن را به‌نحوی بر پردۀ سینما منعکس کرده و روایت خود را از آن ارائه داده است.

مروری بر کتاب «کمال‌الملک»
سینمای علی حاتمی با دوره‌ای از تاریخ معاصر ایران گره خورده است. او ایران عصر قاجار و اوایل عصر پهلوی را همچون تابلوهای نقاشی بر پردۀ سینما به نمایش گذاشته است؛ تابلوهایی که جزئیات زیست و فرهنگ سنتی ایرانی را، در عصری که ایران می‌رفت که از سنت به تجدد وارد شود، ترسیم کرده‌اند و گاه تداعی‌گر نقاشی‌های کمال‌الملک هستند. موضوع محوری کتاب «کمال‌الملک» همین موضوع سنت و تجدد در فیلم «کمال‌الملک» و به‌طور کلی‌تر در سینمای علی حاتمی است.
پژمان نظرزاده آبکنار فیلم «کمال‌الملک» علی حاتمی را در کتاب «کمال‌الملک» به‌عنوان نمونه‌ای قابل تعمیم به سایر فیلم‌های حاتمی مورد بررسی قرار می‌دهد. او در این کتاب فیلم «کمال‌الملک» و به‌طور کلی سینمای حاتمی را از منظر رویکرد حاتمی به سنت و تجدد مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد و نیز به بررسی دوره‌ای از تاریخ معاصر ایران می‌پردازد که حاتمی در فیلم «کمال‌الملک» و دیگر فیلم‌هایش به آن پرداخته است و وقایع آن دوره و سبک زندگی مردم ایران در آن دوره را از زاویۀ دید و به‌سلیقۀ خودش در آن فیلم‌ها به تصویر کشیده است.
فیلم‌های حاتمی تاریخی‌اند اما تاریخی به‌ سبک و سیاق خاص خود او. حاتمی تاریخ را از منظر خود روایت می‌کند نه براساس مستندات تاریخی. او قصۀ تاریخ معاصر ایران را در بزنگاه تلاقی سنت و تجدد روایت می‌کند و همین بزنگاه و موضع حاتمی در قبال آن است که دستمایۀ کتاب «کمال‌الملک» قرار گرفته است.
نویسنده در کتاب «کمال‌الملک» بر آن است که در بررسی فیلم «کمال‌الملک» حاتمی از احساسات نوستالژیک معمول و رایج نسبت به فیلم‌های حاتمی درگذرد و با نگاهی نقادانه در فیلم «کمال‌الملک» و سینمای حاتمی و جهان‌بینی‌ای که این سینما حامل و نمایشگر آن است بنگرد و این جهان‌بینی را از خلال نور تاباندن بر زوایای گوناگون فیلم «کمال‌الملک» و در متن روزگاری که حاتمی در فیلم‌هایش به آن پرداخته و با بررسی مؤلفه‌ها و ویژگی‌های تجدد ایرانی و روایت حاتمی از سنت و تجدد تحلیل کند.
کتاب «کمال‌الملک» مؤلفه‌ها و عناصر فیلم «کمال‌الملک» را با این رویکرد مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد که با نگاهی نقادانه به نوع مواجهۀ حاتمی با تجدد بنگرد. نویسنده در این کتاب، با ارجاع به فیلم «کمال‌الملک» و همچنین اشاره‌ای به دیگر فیلم‌های علی حاتمی و نیز ارائۀ تعریفی از مدرنیته در معنای جهانی آن و تعریف تجدد ایرانی، نشان می‌دهد که حاتمی چگونه در آثار سینمایی‌اش موضع‌گیری‌ای منفی نسبت به تجدد و گذار جامعۀ ایران از مناسبات سنتی به مناسبات مدرن داشت و در مقابل تجدد از سنت دفاع می‌کرد. در کتاب «کمال‌الملک» نشانه‌های دفاع از سنت و مخالفت با تجدد در سینمای حاتمی در فیلم «کمال‌الملک» نشان داده شده و همچنین به این نشانه‌ها در دیگر فیلم‌های او نیز اشاره شده است.
جایگاه زنان در سینمای علی حاتمی و رویکرد سنتی و مردسالارانه به زن در فیلم‌های او از جمله موضوعات مهمی است که در کتاب «کمال‌الملک»، در بحث از نسبت حاتمی با سنت و تجدد، به آن پرداخته شده است.
در کتاب «کمال‌الملک» همچنین، به‌اقتضای موضوع بحث، به نوع مواجهۀ بعضی از دیگر فیلمسازان ایرانی، نظیر داریوش مهرجویی و مسعود کیمیایی، با سنت و تجدد نیز اشاره‌هایی شده است.
کتاب «کمال‌الملک» در مجموعۀ «یک فیلم، یک جهان» نشر خوب منتشر شده است.
مجموعۀ «یک فیلم، یک جهان» شامل کتاب‌هایی است دربارۀ فیلم‌های مهم و تأثیرگذار تاریخ سینما که به‌دبیری بابک کریمی در نشر خوب به چاپ رسیده‌اند. در مقدمه‌ای که بابک کریمی بر کتاب‌های مجموعۀ «یک فیلم، یک جهان» نوشته، دربارۀ این مجموعه آمده است: «مجموعۀ "یک فیلم، یک جهان" مشتمل بر تک‌نگاری‌هایی است دربارۀ فیلم‌های نامی و اثرگذار تاریخ سینما. در انتخاب این کتاب‌ها، نه فیلم‌هایی خاص و سلیقه‌ای مشخص بلکه اهمیت فیلم و کتاب مد نظر در اولویت است و از میان چندین‌وچند مجموعۀ کتاب انگلیسی و فرانسوی، آثاری برگزیده می‌شوند که تا حد ممکن با تاریخ کتاب‌های سینمایی ایران نسبتی داشته باشند و جای خالی آن‌ها حس شود؛ البته در مواردی نیز که کتاب دلخواه موجود نیست، کتابی مختص این مجموعه تدوین می‌شود.
هر کتابی از مجموعۀ "یک فیلم، یک جهان" درصدد است "فیلم" مورد مطالعه‌اش را به وسعت یک "جهان" ببیند.»

دربارۀ پژمان نظرزاده آبکنار، نویسندۀ کتاب «کمال‌الملک»
پژمان نظرزاده آبکنار، متولد 1359، پژوهشگر و مؤلف ایرانی است. او دارندۀ جایزۀ اول انجمن صنفی مطبوعات ایران است.
از آثار پژمان نظرزاده آبکنار می‌توان به کتاب «مردی با دوربین عکاسی: گفت‌وگو با رضانور بختیار» اشاره کرد.