تفریحات ایرانیان
مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه

کتاب «تفریحات ایرانیان» اثر رودی مته
مطالعه‌ای درباره مصرف چند محصول نیروزا، نشئه‌زا و مستی‌بخش در ایران دوران صفویه و قاجاریه. کتاب «تفریحات ایرانیان» با زیر عنوان «مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه» مطالعه‌ای است درباره ورود و رواج یافتن مسکرات و مواد مخدر و چای و قهوه و تنباکو در ایران از زمان ظهور حکومت صفوی تا ورود به عصر مدرن.
رودی مته در کتاب «تفریحات ایرانیان» هم موارد بومی مانند تریاک و شراب را بررسی کرده و هم محصولات وارداتی را نظیر چای، قهوه و تنباکو.
در کتاب «تفریحات ایرانیان» داستان جالب این محصولات وارداتی روایت شده و می‌بینیم که این محصولات ریشه در کجا دارند و چگونه به ایران راه یافتند و بومی‌سازی شدند. نویسنده می‌گوید همه اینها وقتی صورت گرفت که ایران طی مراحل اولیه جهانی شدن و در عصر سلطه امپراتوری‌ها به جهان خارج وصل شد.
مواد مخدر در ایران هم در میان نخبگان و هم میان مردم عادی مرسوم بوده اما به استثنای برخی گزارش‌ها، منابع مکتوب در این زمینه محدود است. ازاین‌رو کتاب «تفریحات ایرانیان» مطالعه‌ای حایز اهمیت است که تا حدی این خلاء را پر می‌کند.
نویسنده کتاب «تفریحات ایرانیان» همچنین شرح داده که چگونه چای نزد ایرانیان به مرور و پس از سقوط صفویه از قهوه محبوب‌تر شد و چرا ایرانیان نوشیدن قهوه را ترک گفتند و در مکانی که همچنان قهوه‌خانه نامیده می‌شود به نوشیدن چای روی آوردند.

مروری بر کتاب «تفریحات ایرانیان»
کتاب «تفریحات ایرانیان» می‌کوشد تا تاریخچه شراب‌خواری، خودداری از آن یا تظاهر به منع آن در حالی که در عمل ممانعتی از آن صورت نمی‌گرفته مورد بحث قرار دهد. این کتاب البته منحصر به تاریخچه مصرف الکل نیست چرا که بیشتر مردم ایران و به خصوص مردم معمولی لب به الکل نمی‌زدند. مصرف تریاک نقش مهم‌تری در جامعه ایران داشته و این از دیگر موضوعات مورد بحث در کتاب «تفریحات ایرانیان» است.
نویسنده کتاب «تفریحات ایرانیان» معتقد است نقشی که الکل در جوامع غربی بازی می‌کرده، تریاک به طور سنتی در ایران ایفا می‌کرده و شاید جایگزینی برای الکل بوده چرا که در قرآن ذکری از آن نشده و در اسلام ممنوع نبوده است.
رودی مته در کتاب «تفریحات ایرانیان» کوشیده تا تصویری صادقانه از مصرف مخدرها و محرک ها در دوره بین ظهور صفویان تا آغاز دوره مدرن در ایران یعنی با انقلاب مشروطه ارایه دهد.
دیگر هدف نویسنده کتاب «تفریحات ایرانیان»، جلب توجه خوانندگان و محققان به اهمیت جنبه‌های مادی فرهنگی برای درک بهتر یک جامعه البته در اینجا با تاکید بر موارد مصرف بوده است.
کتاب «تفریحات ایرانیان» دارای دو بخش است و بخش اول که به دوران صفویه مربوط است شامل شش بخش است. فصل اول نگاهی کلی به ایران در دوران صفویه و قاجاریه انداخته است. در این فصل به ایران صفوی و پیشنیه آن و نیز به دوران بعدی صفویان و سقوط اصفهان و دوران قاجار پرداخته است.
فصل دوم کتاب «تفریحات ایرانیان»، «شراب در ایران صفوی: افراط و پرهیز» نام دارد. در ابتدای این فصل به سوابق تاریخی این موضوع توجه شده و سپس به تاثیرات خارجی توجه شده است. پس از آن به موضوع الکل در جامعه و نیز الکل در دربار سلطنتی توجه شده و در پایان به الکل در مراسم‌های عمومی و خوش‌گذرانی‌های خصوصی پرداخته شده است. فصل بعدی این بخش نیز همچنان موضوع شراب در دوران صفوی را از منظری دیگر پی گرفته است. در این فصل به تردیدها، ابهام‌ها و ممنوعیت‌های الکل در این دوره توجه شده و از جمله به توبه صادقانه شاه‌طهماسب و سپس وضعیت شراب در دوره‌های شاه‌عباس اول، شاه‌صفی، شاه‌عباس دوم، شاه‌سلیمان و شاه‌ سلطان حسین پرداخته شده است.
فصل چهارم کتاب «تفریحات ایرانیان» به افیون در ایران صفوی اختصاص دارد. افیون در دول و دربار صفوی، استعمال افیون در میان مردم عادی و انواع افیونی که در این دوره رواج شده سرفصل‌هایی است که در اینجا مورد توجه کتاب بوده است.
دخانیات در ایران صفوی موضوع دیگری است که در کتاب «تفریحات ایرانیان» مورد توجه قرار گرفته است. در این فصل در ابتدا به ورود و معرفی توتون، تنباکو و قلیان پرداخته شده است. کشت و کار و تجارت در زمینه دخانیات، ارتباط طبقه و جنسیت با مصرف دخانیات و در پایان ممنوعیت و انتقاد از موضوعات دیگری است که در این فصل به آنها پرداخته شده است.
فصل ششم و پایانی بخش مربوط به دوران صفوی کتاب «تفریحات ایرانیان» به قهوه در ایران صفوی مربوط است. در این فصل به قهوه از دو منظر بازرگانی و مصرف در این دوره پرداخته شده است
فصل هفتم به بعد کتاب «تفریحات ایرانیان» به دوران قاجار مربوط است. فصل هفتم کتاب به موضوع شراب در ایران قاجاری پرداخته است. استفاده از شراب در میان مقامات حکومتی، طبقات بالای جامعه، فقرا و فرودستان و نیز اقداماتی که علیه مشروبات الکلی در این دوره وجود داشته از جمله موضوعاتی است که در این فصل به آنها پرداخته شده است. «افیون و دخانیات در ایران قاجاری»، «از قهوه به چای: تغییر الگوهای مصرف در ایران قاجاری» و «چای نوشیدن در قهوه‌خانه» موضوعات دیگر فصل‌های کتاب «تفریحات ایرانیان» است.
نویسنده کتاب «تفریحات ایرانیان» می‌گوید پس از انقلاب بازرگانی مردم در سراسر دنیا به مواد مخدر و نیز مواد نیروزایی چون قهوه و چای و تنباکو دسترسی پیدا کردند و به دلایل گوناگون روی به مصرف آنها آوردند. ایران نیز ار این قاعده مستثنی نبود. البته باید در نظر داشت که در جامعه‌ای مثل ایران سخن گفتن درباره مواد مخدر از حساسیت قابل توجهی برخوردار بوده است که تا حدودی به نگاه ایرانی‌ها به زندگی و گذشته‌شان برمی‌گردد. اشاره نویسنده در اینجا به سنت آرمان‌گرایانه عرفا، شاعران و متفکران ایرانی مربوط است که آرزو داشتند به عوض آشکار و عریان کردن حقایق به موضوعات دیگری بپردازند یا حقایق را به گونه دیگری و به زیبایی توصیف کنند.
رودی مته در بخشی از مقدمه‌اش برای ترجمه فارسی کتاب «تفریحات ایرانیان» نوشته: «مخدرات و مسکرات متعلق به زمان و مکان خاصی نیست. همه جوامع بشری در طول تاریخ از آنها استفاده و حتی سوء‌استفاده کرده و گروهی از مردمان‌شان بیمارگونه به آن مواد اعتیاد پیدا کرده‌اند. از آغاز تاریخ، مردم مواد مخدر و مستی‌زایی را که از طبیعت به دست می‌آمد مانند تریاک، حشیش و الکل مصرف می‌کرده‌اند تا احساس سرخوشی کنند و به نوعی از زندگی ملال‌آور و یکنواخت و بی‌روح خود بگریزند. این مواد انسان‌ها را به طور گذرا در فضایی توهم‌زده که در ذهن خود خلق می‌کنند پرواز می‌دهند، گویی گریزی است از آلام تن یا زخم‌های روحی و روانی که به قول صادق هدایت مثل خوره در انزوا روح را آهسته در انزوا می‌خورد و می‌تراشد، دردهایی که تنها داروی آن فراموشی به توسط شراب و خواب مصنوعی به وسیله افیون و مواد مخدره است».

درباره رودی مته نویسنده کتاب «تفریحات ایرانیان»
رودی مته، متولد 1953، تاریخ‌نگار، مدرس تاریخ و ایران‌شناس است که آثاری درباره ایران و خاورمیانه نوشته است. مته به عنوان متخصص دوران صفویه و قاجاریه شناخته می‌شود. او در سال 1991 از دانشگاه کالیفرنیا دکتری گرفت و استاد تاریح دانشگاه دلاور است. «ایران در بحران: زوال صفویه و سقوط اصفهان»، «روس‌ها در ایران» و «سایت تجارت در ایران عصر صفوی» برخی دیگر از آثار مته است که به فارسی منتشر شده است.

درباره ترجمه کتاب «تفریحات ایرانیان»
کتاب «تفریحات ایرانیان» با ترجمه مانی صالحی علامه توسط نشر نامک منتشر شده است.
مانی صالحی علامه مترجم ایرانی متولد 1340 است. او تاکنون کتاب‌های متعددی در حوزه‌های ادبیات، تاریخ و دین‌پژوهی ترجمه کرده است. «کتاب شن»، «داستان فلسفه»، «پرسش‌های بنیادین»، «گزارش برودی»، «در زمانه پنج شاه»، «کتابخانه بابل»، «اسطوره و واقعیت»، «در ستایش تاریکی» و «یک سال در میان ایرانیان» برخی از ترجمه‌های او هستند.