توتم و تابو

کتاب «توتم و تابو» اثر زیگموند فروید
اثری کلاسیک در حوزۀ روانکاوی. کتاب «توتم و تابو»، با عنوان اصلی Totem und Tabu: Einige Übereinstimmungen im Seelenleben der Wilden und der Neurotiker و عنوان انگلیسی Totem and Taboo: Resemblances Between the Mental Lives of Savages and Neurotics، از آثار مشهور و مهمّ زیگموند فروید و از متون مهم و تأثیرگذار تاریخ روانکاوی است.
فروید در کتاب «توتم و تابو» باب مطالعه‌ای میان‌رشته‌ای درباب آداب‌ و رسوم و آیین‌ها و قراردادها و فرهنگ اقوام بدوی را می‌گشاید و رسوم این اقوام را از منظری روانشناختی و با تمرکز بر عقدۀ ادیپ مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد و از نسبت بیماری‌ها و اختلالات روانی با مناسبات و رسوم کهن انسانی سخن می‌گوید.
کتاب «توتم و تابو» اگرچه اثری تخصصی در حوزۀ روانکاوی است اما به‌گونه‌ای نوشته شده که برای مخاطبان عادیِ علاقه‌مند به مطالعه در این حوزه نیز قابل درک است.
کتاب «توتم و تابو» نقطۀ تلاقی روانکاوی با مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، زبانشناسی، اسطوره‌شناسی، ادبیات، مطالعات در زمینۀ فرهنگ عامه، دین‌پژوهی و باستان‌شناسی است.
فروید فصول کتاب «توتم و تابو» را اولین بار بین سال‌های 1912 تا 1913 در مجلۀ «ایماگو» منتشر کرد و سپس در سال 1913 آن‌ها را در این کتاب جمع‌آوری کرد و به چاپ رساند.

مروری بر کتاب «توتم و تابو»
زیگموند فروید در کتاب «توتم و تابو» از منشاء رسوم و آیین‌ها و باورهای قبایل بدوی سخن می‌گوید و این رسوم را با مسائل روانشناختی و اُدیپی مرتبط می‌داند.
موضوعات اصلی کتاب «توتم و تابو» پدرکُشی، سرکوب امیال و روابط زناشویی و جنسی و آداب و قوانین آن در میان اقوام بدوی هستند. فروید در کتاب «توتم و تابو» منشاء منع‌ها و قراردادهای میان مردم اقوام و قبایل بدوی را در ناخودآگاه، سرکوب غرایز و امیال و عقدۀ ادیپ و خواستِ پنهان پدرکُشی می‌داند.
اما کتاب «توتم و تابو» صرفاً کتابی در مطالعۀ رسوم کهن قبیله‌ای و منشاء روانشناختی این رسوم نیست. فروید در این کتاب، از خلال مطالعه و ریشه‌یابی توتمیسم و تابو و آیین‌های کهن مربوط به آن‌ها و نیز با بررسی روانکاوانۀ بعضی تراژدی‌ها و متون و حکایت‌ها و اساطیر کهن، به ریشه‌یابی اختلالات و بیماری‌های روانی می‌پردازد و از نسبت میان انسان مدرن با آیین‌های کهن سخن می‌گوید.
کتاب «توتم و کابو» مکانیزم سرکوب غرایز و امیال و نتایج روانی و فرهنگی و اجتماعی و رفتاری و آیینی این سرکوب و تأثیر آن بر شکل‌دهی به روابط و مناسبات جنسی و جفت‌یابی و همسرگُزینی و ازدواج در اقوام بدوی و رسوبات فرهنگ آن اقوام در فرهنگ انسان مدرن را نشان می‌دهد.
زیگموند فروید، روانکاوی بود که بر اسطوره و آثار ادبی و هنری اِشراف بسیاری داشت. در کتاب «توتم و تابو» نمودهای اِشراف او به اسطوره و ادبیات را به‌خوبی در مثال‌ها و ارجاعات او به متون کهن می‌بینیم.
در بخشی از کتاب «توتم و تابو» می‌خوانید: «ما راهی را که انسان ماقبل تاریخ، در سیر تکامل خود پیموده است می‌شناسیم؛ و این از برکت بناها و آلات و ابزاری است که برای ما برجای گذاشته و نیز در پرتو آثاری از هنر و مذهب و نحوۀ دریافت او از زندگی است که مستقیماً و یا از طریق روایات در افسانه‌ها و اساطیر و قصه‌ها به ما رسیده است و سرانجام از طریق بازماندۀ روحیات اوست که می‌توانیم در آداب و رسوم خودمان آنها را بازشناسیم.
به علاوه، این انسان ماقبل تاریخ تا حدودی هنوز با ما هم‌عصر است: هنوز انسان‌هایی وجود دارند که ما آنها را از خودمان به بشر اولیه بسیار نزدیک‌تر می‌بینیم و در وجود آنها، اعقاب و جانشینان مستقیم انسان‌های روزگار گذشته را تشخیص می‌دهیم. چنین است قضاوت ما، دربارۀ اقوام معروف به وحشی و نیمه‌وحشی که اگر بتوانیم اثبات کنیم زندگی روانی آنها مرحلۀ پیشین تکامل ما را تشکیل می‌دهد – مرحله‌ای که کاملاً به حالت اصلی باقی مانده است – این امر، یعنی نفسانیات آنها، برای ما اهمیت خاصی را حائز می‌گردد.
با فرض اثبات این مطلب، ما از طریق مقایسه بین "روانشناسی اقوام بدوی" – به صورتی که نژادشناسی بر ما آشکار می‌سازد – و "روانشناسی مبتلایان به اختلال روانی" – به صورتی که از بررسی‌های روانکاوی به دست می‌آید – باید بین این دو، وجوه اشتراک متعددی را بیابیم و بتوانیم با دید جدیدی، در هر یک از آنها اموری را که از پیش معلوم بوده‌اند مشاهده کنیم.»
کتاب «توتم و تابو» از مقدمه و چهار فصل تشکیل شده است. فصل‌های چهارگانۀ کتاب «توتم و تابو» عبارتند از: «ترس از زنای با محارم»، «تابو و دوگانگی عواطف»، «اعتقاد به تأثیر ارواح، جادو و قدرت مطلق ذهنیات» و «بازگشت دورۀ کودکی توتمیسم».

دربارۀ زیگموند فروید، نویسندۀ کتاب «توتم و تابو»
زیگموند فروید (Sigmund Freud)، متولد 1856 و درگذشته به سال 1939، عصب‌شناس و روانکاو اتریشی بود.
فروید بنیانگذار دانش روانکاوی و یکی از تأثیرگذارترین متفکران بر ساحت‌های گوناگون هنر و فرهنگ و اندیشه در قرن بیستم است. او با پرداختن به قلمرو ناخودآگاه، عرصه‌ای تازه را در روانکاوی گشود که از محدودۀ روانشناسی و روانکاوی و روان‌درمانی بسیار فراتر رفت و با حیطه‌هایی چون تولید هنری و ادبی و نیز تفکرات فلسفی و علوم سیاسی و اجتماعی و... درآمیخت.
آرای فروید باب تازه‌ای را در نقد هنری و ادبی گشود و تفسیری تازه از خلق هنری و ادبی ارائه داد. تأثیر او را از جمله بر مکتب هنری و ادبی سوررئالیسم و آثار سوررئالیستیِ نقاشی و سینما و ادبیات می‌توان دید.
از آثار زیگموند فروید می‌توان به کتاب‌های «تفسیر خواب»، «سه رساله دربارۀ نظریۀ جنسی»، «لئوناردو داوینچی»، «تمدن و ملالت‌های آن»، «آیندۀ یک پندار» و «موسی و یکتاپرستی» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «توتم و تابو»
کتاب «توتم و تابو» با ترجمه و مقدمۀ محمدعلی خنجی در انتشارات نگاه منتشر شده است. این ترجمه اولین بار در سال 1349 در انتشارات طهوری به چاپ رسید.
محمدعلی خنجی، متولد 1304 و درگذشته به سال 1350، مترجم ایرانی بود. او، علاوه بر کتاب «توتم و تابو»، کتابی دیگر از فروید را، با عنوان «روانکاوی و زندگی من به‌همراه توتم‌پرستی»، با همکاری محمود نوایی، به فارسی ترجمه کرده است که حاوی ترجمۀ فارسی کتاب «آسیب‌شناسی روانی زندگی روزمره» زیگموند فروید است.
از کتاب «توتم و تابو» دو ترجمۀ فارسی دیگر هم موجود است؛ یکی ترجمۀ قدیمی دکتر ایرج پورباقر که در انتشارات آسیا منتشر شده و دیگری ترجمۀ حمیدرضا غیوری که در انتشارات راستین به چاپ رسیده است.