سوء قصد به ذات همایونی

کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» نوشتۀ رضا جولایی
سفری به عمق تاریخ از مسیر تخیل. رضا جولایی در کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» ماجرای ترور نافرجام محمدعلی‌ شاه قاجار را دستمایۀ قصه‌ای تخیلی دربارۀ آدم‌هایی قرار داده که بعضی از آن‌ها واقعی و بعضی ساخته‌وپرداختۀ خیال نویسنده هستند و آن‌هایی هم که واقعی‌اند به‌شکل شخصیت‌هایی خیالی و داستانی درآمده‌اند.
کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» از آثار مطرح رضا جولایی است. جولایی در این رمان به پس پشت تاریخ عصر قاجار و گوشه‌های تاریک و کُنج‌و‌کنارهای آن سرک می‌کشد تا به نقاط مخفی‌ماندۀ آن نور بتاباند و از گذرگاه تخیل و قصه، وجهی از تاریخ را مرئی کند که تنها تخیل قصه‌نویس می‌تواند به آن راه یابد.
کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» ما را با خود به حواشی تاریخ می‌برد و از مردمی سخن می‌گوید که در تاریخ‌نگاری‌ها و روایت‌های رسمی از تاریخ معمولاً نامی از آنها نمی‌آید و نیز از اشخاصی که در تاریخ تمام وجوه شخصیتشان بیان نمی‌شود و تنها از آن بخش از اعمال و تفکراتشان سخن می‌رود که به رویدادهای تاریخی مرتبط است.
کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» اولین بار در سال 1374 در نشر جویا منتشر شد و بعدها نشر افکار آن را تجدید چاپ کرد. چاپ فعلی این رمان در نشر چشمه منتشر شده است.

مروری بر کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی»
رضا جولایی در کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی»، آن‌چنانکه شیوۀ معمول او در بسیاری از آثار داستانی‌اش است، تاریخ و وقایع تاریخی را تخیل کرده است. قهرمانان کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» شخصیتهایی هستند که برای ترور محمدعلی ‌شاه برنامه ریخته‌اند؛ شخصیتهایی که از بیشترشان نامی در روایت‌های تاریخی آمده، اما جولایی با تخیل خود وجوه ناپیدا و بیان‌نشدة آنها و فردیت و درونشان را به تصور در آورده و آن‌ها را از زمینه‌های تاریخی‌شان جدا کرده و در یک متن داستانی، به‌یاری تخیل گرد آورده و کنار هم قرارشان داده است. او در کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» با زبانی که آمیزه‌ای از طنز و تلخی و تغزل است پیشینۀ شخصیت‌های رمان و نحوة آشنایی‌شان با یکدیگر و همدستی‌شان برای ترور محمدعلی‌شاه و ماجرای این ترور را روایت می‌کند و با فضاسازی‌هایی چیره‌دستانه از ایران عصر قاجار به روسیه و فرانسه می‌رود و در این جغرافیای گسترده وجوه ناپیدای واقعیت و تاریخ را عیان می‌سازد.
درواقع کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» اگرچه رمانی با محوریت تاریخ و شخصیت‌های تاریخی است اما تاریخ در این رمان خود به جزوی از رمان و ادبیات بدل شده نه اینکه در خدمت تاریخ و واقعیت و مستندات تاریخی درآمده باشد. این‌گونه است که نوعی تاریخ زیرزمینی و نانوشته به متن کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» راه می‌یابد و جای تاریخ رسمی را می‌گیرد و ادبیات در این رمان دست بالا را پیدا می‌کند.
یکی از نقاط قوت کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» فضاسازی‌ ماهرانه و هنرمندانه در این رمان است. در کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» با انبوهی از فضاهای زیرزمینی مواجهیم که گویا همان زیرزمین تاریخ هستند و این فضا‌ها با چیره‌دستی مجسم شده‌اند.
جولایی در کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» تصویری تکان‌دهنده و مخوف از حواشی تهران قدیم و تاریک‌جاها و بیغوله‌های آن و زندگی فلاکتبار مردم فرودست در این بیغوله‌ها ارائه می‌دهد که نمونه‌اش را در این سطرها می‌توان دید: «زمستان‌ها از در و دیوار بیغوله‌ها آب می‌چکید و با سوزاندن هیچ زغال و چوبی گرم نمی‌شد. تابستان‌ها گرما و رطوبت ساکنان آن را به خفقان می‌انداخت. برای همین زمستان‌ها ساکنانش به آسمان و زمین و شاه و وزیر ناسزا می‌گفتند، تابستان‌ها گرما آن‌ها را به آدمکشی، دزدی و نعره‌زدن وا می‌داشت. بهار و پاییز گود، دریاچه‌ی متعفنی بود لبریز از آب باران، فضولاتِ گنداب‌روها و مزبله‌های شهر و جسد حیوانات و آدمیان.
بیغوله‌ها مستراح نداشت. بر بالای پشته‌های این‌سو و آن‌سو چاله‌هایی پهن و عمیق ساخته بودند که گاه و بیگاه بچه‌ها در آن سرنگون می‌شدند. کسی زحمت پیدا کردن آن‌ها را به خود نمی‌داد. همین بچه‌ها فوقش وقتی بزرگ می‌شدند، اگر دختر بودند فاحشه یا گدا، و اگر پسر بودند قمه‌کش، دزد، خال‌باز و دست بالا تابینی باج‌بگیر در فوج دولتی می‌شدند. بنابراین پدر و مادرها فیلسوفانه سرنوشت بچه را به یاد می‌آوردند و خودخواهانه می‌گفتند یک نان‌خور کمتر.
تفریحات مردها عرق‌خوری بود و کتک‌زدن زن‌هایشان، پیرترها تریاکی می‌شدند. تجاوز امری معمولی بود. هوا که تاریک می‌شد پسر و دختر در امان نبودند، بیماری در هر فصل بیداد می‌کرد. بچه‌های کوچک دسته دسته می‌مُردند. از وبا از سل از حصبه از کوفت و زهرمار.»
شخصیت‌پردازی نیز در کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی» ماهرانه صورت گرفته است. در این رمان شخصیت‌های تاریخی، مثل حیدر عمواوغلی که یکی از شخصیت‌های کتاب است، به‌نحوی ساخته‌و‌پرداخته شده‌اند که از تک‌چهره‌هایی که تاریخ از آن‌ها ارائه داده به شخصیت‌هایی پیچیده و چندبعدی تبدیل شده‌اند و نویسنده ترس‌ها و تشویش‌ها و تناقض‌ها و تردیدها و دل‌مشغولی‌ها و تفریحات روزمره‌شان را با تخیل خود هنرمندانه تجسم بخشیده است.

دربارۀ رضا جولایی، نویسندۀ کتاب «سوء‌قصد به ذات همایونی»
رضا جولایی، متولد 1329 در تهران، داستان‌نویس، ویراستار، ناشر و مترجم ایرانی است. جولایی متخصص نوشتن داستان‌های تاریخی است و وقایع داستان‌هایش عمدتاً در دوران قاجار و پهلوی اول و نیز اوایل پهلوی دوم اتفاق می‌افتد.
در قصه‌های جولایی معمولاً یک واقعۀ مهم تاریخی، مثلاً یک ترور یا سرکوب سیاسی، دستمایۀ قصه‌پردازی قرار می‌گیرد و در متن این واقعه و حول‌و‌حوش آن یا همزمان با آن، حوادثی داستانی رخ می‌دهد و شخصیت‌هایی وارد میدان می‌شوند و سرنوشت‌هایشان به‌نحوی با واقعۀ تاریخیِ محوری کتاب پیوند می‌خورد. بعضی از این شخصیت‌ها، چهره‌های معروف تاریخی‌اند و بعضی هم اشخاصی گمنام و زادۀ خیال نویسنده یا آمیزه‌ای از واقعیت تاریخی و تخیل نویسنده.
در بعضی قصه‌های جولایی نیز تاریخ و گذشتۀ دور به وهم و کابوس می‌آمیزند و جلوه‌ای وهمناک، غریب و رازآلود می‌یابند.
از آثار داستانی رضا جولایی می‌توان به کتاب‌های «جاودانگان»، «سیماب و کیمیای جان»، »شکوفه‌های عناب»، «جامه به خوناب» و «بارانهای سبز» و از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «در جبهه‌ی غرب خبری نیست»، «ویلیام شکسپیر که بود؟»، «100 اکتشافی که جهان را تکان داد» و «هنرمندان بزرگی که باید بشناسید» اشاره کرد.
رضا جولایی به‌خاطر آثار داستانی‌اش جوایز مختلفی گرفته که از آن جمله می‌توان به لوح زرین و گواهی افتخار بهترین مجموعه داستان بعد از انقلاب برای مجموعه داستان «جامه به خوناب» و جایزۀ ادبی یلدا برای مجموعه داستان «بارانهای سبز» اشاره کرد.