چشمهایش (شومیز‏ - نگاه)

رمان «چشم‌هایش» اثر بزرگ علوی
رمان «چشم‌هایش»، اثر بزرگ علوی، یکی از بهترین و معروف‌ترین رمان‌های سیاسی – عاشقانه فارسی است. این رمان نخستین بار در سال 1331 خورشیدی منتشر شد. وقایع رمان در عصر پهلوی اول اتفاق می‌افتد و داستان آن حول محور جستجویی برای گشودن گره معمای نقاشی‌ای غریب و رازآلود از چهره یک زن و فضای سیاسی – اجتماعی ایرانِ دوره رضا شاه می‌گردد. استفاده به‌جا و مؤثر نویسنده از شیوه داستان‌های پلیسی – معماییِ مبتنی بر جستجو و کشف حقیقت، تعلیقی را در این رمان پدید آورده که خواننده را تا پایان، برای اینکه بداند بعد چه می‌شود، با خود می‌کشد و این یکی از دلایل موفقیت این رمان است. دکتر پرویز ناتل خانلری، که از دوستان نزدیک بزرگ علوی بود، در کتاب «نقد بی‌غش» گفته است که نسخه اول و پیش از چاپ «چشم‌هایش» داستانی سراسر عاشقانه بوده، اما علوی بعداً در بازنویسی این رمان آن را تغییر داده و وجهی سیاسی را به آن اضافه کرده است، به گونه‌ای که دست کم در نگاه اول شاید این طور به چشم بیاید که در «چشم‌هایش» عنصر سیاسی بر عنصر عاشقانه غالب است. در این رمان فضای سیاسی ایران در دوران رضا شاه و مناسبات قدرت به خوبی ترسیم شده است.

خلاصه‌ای از رمان «چشم‌هایش» و مروری بر این رمان
سال 1317 خورشیدی است. استاد ماکان، نقاش مشهور و یکی از مبارزان سیاسی برجسته و محبوب که هرگز با حکومتِ وقت سرِ سازگاری نداشته، درگذشته است و حکومت اگرچه با او مخالف است اما برای ظاهرسازی تصمیم می‌گیرد در یادبود او مراسم تجلیل باشکوهی برگزار کند. به همین مناسبت آثار استاد را در دانشسرای مقدماتی به نمایش می‌گذارند. در میان این آثار تابلویی به نام «چشم‌هایش» هست؛ تابلویی پر رمز و راز که تصویر زنی در آن نقش شده است. حرف و حدیث و حدس و گمان پیرامون این تابلو بسیار است. توجه راوی رمان نیز به این تابلو جلب می‌شود و راز آن و اینکه مدل استاد در این نقاشی چه کسی بوده است، ذهن او را به خود مشغول می‌کند. راوی احساس می‌کند گشودن گره راز این نقاشی وجهی پنهان اما مهم از زندگی استاد ماکان را افشا خواهد کرد. او می‌خواهد بداند که کیست این زنی که استاد چشم‌هایش را چنان گیرا تصویر کرده که باقی اعضای صورت‌اش انگار محو هستند. می‌خواهد بداند که به راستی چه عاملی استاد را به کشیدن تابلویی این چنین غریب برانگیخته است؟ راوی جستجوی خود را برای یافتن پاسخ این پرسش آغاز می‌کند و بر اثر این جستجو به زنی به نام فرنگیس می‌رسد؛ زنی از خانواده‌ای ثروتمند که همان زنِ نقاشی استاد است و صاحب همان چشم‌های گیرای تابلوی «چشم‌هایش». اما ماجرای بین استاد ماکان و فرنگیس چه بوده است؟ فرنگیس این ماجرا را برای راوی نقل می‌کند. «چشم‌هایش» ماجرای پر از اُفت و خیز عشق‌ فرنگیس به استاد ماکان است، در متن سلسله‌ای از رویدادها و وقایع و مبارزات سیاسی. اگرچه استاد ماکان را قهرمان اصلی این رمان به حساب می‌آورند، اما علوی در پرداخت شخصیت فرنگیس نیز، به عنوان زنی از قشر ثروتمند و مرفه جامعه، موفق است. فرنگیس شخصیتی پیچیده است. او اگرچه دختری نازپرورده است اما جسارت این را دارد که برای عشق خطر کند. او زنی است با درگیری‌ها و تناقض‌های درونی؛ زنی فتنه‌گر و جسور و در عین حال شکننده. فرنگیس نمودی است از دختری مرفه در اوایل عصر تجدد، که از خانه به عرصه اجتماع آمده و درگیر وقایع سیاسی – اجتماعی زمانۀ خود شده و بین مسائل برآمده از طبقۀ اجتماعی‌ای که به آن تعلق دارد و مسائل تازه‌ای که می‌بیند و تجربه و حس می‌کند درگیر است.
چاپ فعلی رمان «چشم‌هایش» را انتشارات نگاه منتشر کرده است.

درباره بزرگ علوی، نویسنده رمان «چشمهایش»
سید مجتبی آقابزرگ علوی، معروف به بزرگ علوی و آقابزرگ علوی، داستان‌نویس، روزنامه‌نگار، مترجم، محقق، مورخ ادبی، فرهنگ‌نامه‌‌نویس، عضو گروه سوسیالیستی «پنجاه و سه نفر» و از بنیانگذارن حزب توده ایران بود. او در سال 1283 در خانواده‌ای مشروطه‌خواه در تهران متولد شد. پدرش تاجر و فعال سیاسی و عضو حزب دموکرات ایران بود. علوی در جوانی همراه برادرش به آلمان رفت و در آنجا به تحصیل پرداخت. به ایران که بازگشت معلم شد. در ایران با صادق هدایت و گروهی دیگر از ادبای نوآور و نوجو آشنا شد و اینها در کنار هم گروهی موسوم به «ربعه» را تشکیل دادند و به مخالفت با ادبای سنتی و طرفداری از نوآوری در ادبیات ایران پرداختند. بزرگ علوی، در کنار نویسندگانی چون جمالزاده و هدایت، یکی از بنیانگذاران داستان‌نویسی نوین فارسی است. در دوره پهلوی اول و در جریان دستگیری گروه «پنجاه و سه نفر» علوی نیز دستگیر شد و به زندان افتاد. در زمان کودتای 28 مرداد 1332 بزرگ علوی، که آن زمان از اعضای حزب توده بود، به آلمان پناهنده شد. بعد از انقلاب 1357 برای مدت کوتاهی به ایران بازگشت و بعد دوباره به آلمان رفت. علوی بین سالهای 1952 تا 1978 میلادی استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه هومبولت آلمان بود. او در سال 1375 در آلمان درگذشت. از جمله آثار داستانی او می‌توان به «چمدان»، «نامه‌ها»، «ورق‌پاره‌های زندان»، و «سالاری‌ها» اشاره کرد.
بعضی آثار بزرگ علوی از نمونه‌های موفق ایرانیِ داستان معمایی است. او در این آثار از شگردهای داستان‌های پلیسی – معمایی برای نقل داستان استفاده کرده است. رمان «چشم‌هایش» از نمونه‌های موفق آثاری از این دست است.

رتبه رمان «چشم‌هایش» در گودریدز: 3/65 از 5