در باب فرآیند تمدن

کتاب «در باب فرآیند تمدن: بررسی‌هایی در تکوین جامعه‌شناختی و روانشناختی آن» اثر نوربرت الیاس
اثری کلاسیک در جامعه‌شناسی. کتاب «در باب فرآیند تمدن: بررسی‌هایی در تکوین جامعه‌شناختی و روانشناختی آن»، با عنوان اصلی Über den Prozeß der Zivilisation ، مشهورترین و مهم‌ترین کتاب نوربرت الیاس، جامعه‌شناس مطرح آلمانی، است. البته ترجمۀ فارسی این کتاب، چنانکه در مقدمۀ غلامرضا خدیوی بر این ترجمه اشاره شده، ترجمۀ جلد دوم آن، با عنوان فرعی «تحولات و دگرگونی‌های اجتماعی: طرحی برای یک نظریه تمدن»، است. خدیوی، که کتاب «در باب فرآیند تمدن» را از آلمانی به فارسی ترجمه کرده، در مقدمه توضیح می‌دهد که چاپ اول ترجمۀ انگلیسی کتاب نیز تنها شامل جلد دوم آن بوده و بعداً در چاپ دوم انگلیسی هر دو جلد با هم منتشر شده است. او در توضیح انتخاب چنین ترتیبی برای انتشار «در باب فرآیند تمدن» به زبان فارسی می‌نویسد: «با توجه به حجم عظیم کتاب؛ یعنی حدود هزار صفحه در چاپ آلمانی آن؛ و مشکلات نشر و با مشورت با ناشر و دوستان دیگر این نتیجه به دست آمد که ابتدا جلد دوم کتاب که الیاس در آن بیشتر به بیان روند‌های درازمدت تاریخی در غرب مانند شکل‌گیری دولت و یا شکل‌گیری مالیات‌ها و انحصار آن و نیز فرایند فئودالیزم غربی؛ البته با نگاهی کاملاً متفاوت؛ و در پایان نیز به جمع‌بندی و ارائه نظریه تمدن خود می‌پردازد به صورت فعلی در اختیار خوانندگان محترم قرار گیرد و سپس جلد اول آن که بیشتر منابع و شواهدی تاریخی تجربی در مورد الگوهای روانی ذهنی و رفتاری و تطور این الگوها در طی زمانی طولانی در غرب و در ارتباط تنگاتنگ با تحولات کلان اجتماعی می‌باشد متعاقباً به دست نشر سپرده شود. این کار هرچند ممکن است نامانوس به نظر برسد اما در ترجمه انگلیسی کتاب نیز شاید به همین دلیل به همین نحو عمل شده است که در چاپ اول جلد دوم منتشر و در چاپ بعدی هر دو جلد باهم به عرصه انتشار رسیده است.»
متن اصلی کتاب «در باب فرآیند تمدن» نخستین بار در سال 1939، یعنی در همان سالی که جنگ جهانی دوم آغاز شد، به زبان آلمانی به چاپ رسید. الیاس چند سالی پیش از آغاز این جنگ و وقتی نازی‌ها در آلمان قدرت گرفته بودند از آلمان به پاریس و سپس لندن مهاجرت کرده بود و کتاب «در باب فرآیند تمدن» را نیز طی پنج سال، یعنی بین سال‌های 1934 تا 1939، در لندن نوشت و به انجام رساند، اگرچه این کتاب بسیار دیرتر از انتشار چاپ اول آن به زبان آلمانی آن‌طور که باید و شاید به‌جا آورده شد. الیاس در سال 1968 مقدمه‌ای مفصل به این کتاب افزود و یک سال بعد آن را بار دیگر و همراه با این مقدمه در سوئیس منتشر کرد. کتاب «در باب فرایند تمدن» در سال 1980 و بعد از ترجمۀ آن به زبان انگلیسی گل کرد و به یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های جامعه‌شناسی تبدیل شد.
در سال 1998 انجمن بین‌المللی جامعه‌شناسی کتاب «در باب فرآیند تمدن» را در فهرست بیست اثر برتر کلاسیک جامعه‌شناسی قرن بیستم قرار داد.

مروری بر کتاب «در باب فرآیند تمدن»
نوربرت الیاس در کتاب «در باب فرآیند تمدن» ماجرای شکل‌گیری و تحول تمدن اروپایی را از اعصار دور و با تمرکز بر جزئیات پی می‌گیرد و روایت و تحلیل می‌کند. آنچه کار الیاس را در کتاب «در باب فرآیند تمدن» ویژه می‌کند اشراف شگفت‌انگیز او بر ریزترین رفتارها و آداب و رسوم، به عنوان نشانه‌ها و نمودهایی از تحولات عظیم و کلان اجتماعی، است. الیاس در کتاب «در باب فرآیند تمدن» همه‌چیز، از متون گوناگون گرفته تا نقاشی و آداب غذا خوردن و...، را در چشم‌اندازی تاریخی و اجتماعی می‌بیند و بررسی و تحلیل می‌کند. از دید الیاس رفتارهای فردی و اجتماعی جدا از هم نیستند و آداب و رسوم و ریزترین جزئیات زندگی فردی آدم‌ها با تحولات بزرگ اجتماعی و فرآیند تمدن و شکل‌گیری و تحول آن ربط دارند. از همین رو در کتاب «در باب فرآیند تمدن» با پیوند روانشناسی و جامعه‌شناسی و نوعی روانشناسی اجتماعی سر و کار داریم.
در بخشی از کتاب «در باب فرآیند تمدن» می‌خوانید:
«ما زمانی می‌توانیم چه در مورد ساختار روحی و روانی فرد و چه در مورد دگرگونی‌های تاریخی به فهم کاملی از آن‌ها نائل شویم که بسیار بهتر از آنچه که امروزه ممکن است قادر باشیم مشاهدات و اندیشه‌ها و تحلیل‌های خود را به زنجیره‌ای از نسل‌های متمادی گسترش دهیم. اما در اینجا نیز یک چیز کاملاً واضح و آشکار خواهد شد و آن اینکه درک کنیم که لایه‌بندی‌ها، روابط و مناسبات مبتنی بر فشارها و تنش‌های دوران ما چگونه ساختار روحی روانی فرد را نیز دربرمی‌گیرد.
نمی‌توان از انسان‌های کنونی که در متن چنین تنش‌هایی می‌زیند، و بدون تقصیر در برابر یکدیگر هر روز به گناه و تقصیری جدید متهم می‌شوند، انتظار داشت که در برابر یکدیگر به نحوی عمل کنند که، آنگونه که امروزه ظاهراً بسیاری بدان معتقدند، معرف رفتاری باشد که نشان‌دهنده نقطه نهائی و اوج رفتارهای متمدنانه باشد.
قرون زیادی طول کشیده است تا مجموعه‌ای از سازوکارها و اهرم‌های مربوط به الزامات و اجبارهای درهم‌آمیختگی‌ها منجر به دگرگونی در رفتارهای ما در سمت و سوی معیارهای امروزین ما شده است. امروزه نیز جبرهای مشابهی به گونه‌ای کاملاً قابل لمس در جهت دگرگونی‌های بیشتر در رفتارهای ما و در جهتی فراتر از معیارهای امروزی ما دست‌اندرکارند.
به همان میزان که نحوه درهم‌آمیختگی و ادغام‌های اجتماعی در جامعه ما آخرین ادغام‌ها نمی‌باشند به همان میزان نیز نحوه رفتارها و سطح الزام‌ها و نیز بایدها و ترس‌ها در جامعه ما نیز حتی آخرین‌ها نمی‌باشند چه رسد به آنکه نقطه اوج و قله آن‌ها باشد.»
کتاب «در باب فرآیند تمدن: بررسی‌هایی در تکوین جامعه‌شناختی و روانشناختی آن» با ترجمه و مقدمۀ غلامرضا خدیوی در انتشارات جامعه‌شناسان منتشر شده است.

درباره نوربرت الیاس، نویسنده کتاب «در باب فرآیند تمدن»
نوربرت الیاس، متولد 1897 و درگذشته به سال 1990، جامعه‌شناس آلمانی بود که بعدها ملیت بریتانیایی هم گرفت. الیاس متعلق به نسلی از متفکران یهودیِ آلمانی بود که ترکشِ نازیسم به آن‌ها اصابت کرد و مجبور به مهاجرت از کشورشان شدند. اگرچه الیاس، به‌رغم مهاجرت، یکسره از آسیب نازیسم مصون نماند. او، که خودش بعد از ظهور و قدرت گرفتن نازیسم آلمان را ترک کرده و در انگلیس به سر می‌برد، مادرش را در اردوگاه مخوف «آشویتش» از دست داد. قتل مادر الیاس در «آشویتس» زمانی رخ داد که دو سال از انتشار چاپ اول کتاب «در باب فرآیند تمدن» او می‌گذشت.
الیاس از جمله متفکرانی بود که دیر و با تأخیر شناخته می‌شوند. از سنین میان‌سالی به بعد بود که او کم‌کم مورد توجه قرار گرفت و اهمیت آثارش زمانی به‌تمامی به‌جا آورده شد که دیگر به سالخوردگی رسیده بود.
از آثار نوربرت الیاس، به جز کتاب «در باب فرآیند تمدن»، می‌توان به «چیستی جامعه‌شناسی»، «تنهاییِ دم مرگ» و «موتسارت؛ تصویر یک نابغه» اشاره کرد.

رتبۀ کتاب «در باب فرآیند تمدن» در گودریدز: 4.26 از 5.