داستان: ساختار، سبک و اصول فیلمنامه نویسی

کتاب «داستان: ساختار، سبک و اصول فیلمنامه‌نویسی»، اثر رابرت مک‌کی
کتاب «داستان: ساختار، سبک و اصول فیلمنامه‌نویسی»، با عنوان اصلی Story: Style, Structure, Substance, and the Principles of Screenwriting، از آثار مهم و مرجع در آموزش نظری و عملی فیلمنامه‌نویسی است. رابرت مک‌کی، که خود تجربه‌های عملی موفقی در آموزش فیلمنامه‌نویسی و برگزاری کارگاه‌ها و سمینارهای داستان و فیلمنامه دارد، در کتاب «داستان» عصاره تجربه‌های کارگاهی و نیز مطالعات و تحقیقاتش را در زمینه داستان و فیلمنامه در اختیار مخاطبان قرار داده است. «داستان» کتابی است که هم علاقه‌مندان به فیلمنامه‌نویسی را به کار می‌آید و هم کسانی را که به قصه‌نویسی علاقه‌مند هستند. مک‌کی در این کتاب از اصولی حرف می‌زند که نه فقط مختص فیلمنامه که به قصه‌نویسی نیز قابل تعمیم‌اند.
آنچه کتاب مک‌کی را در میان آثاری از این دست ویژه می‌کند رویکرد اوست. مک‌کی در کتاب «داستان» نمی‌خواهد مخاطبانش را به سمت راه‌های رفته و هموارشده سوق دهد و آن‌ها را به مصرف خوراک کهنه و نیم‌خورده عادت دهد. او می‌خواهد به شیوه‌ای جذاب قدرت کشف و خلاقیت را به آن‌ها که علاقه‌مند به قصه و فیلمنامه‌نویسی‌اند آموزش دهد. او از تجربه‌های گذشته می‌گوید، اما نه فقط به قصد تکرار و تقلید آن تجربه‌ها، بلکه با این هدف که نویسندگان جدید بتوانند از آن تجربه‌ها فراتر بروند و شیوه‌های تازه‌ای را در نگارش فیلمنامه کشف و ابداع کنند. مک‌کی در این کتاب نویسندگان را از آویختن به داستان‌ها و شیوه‌های داستان‌پردازی نخ‌نما و فرسوده برحذر می‌دارد و به آن‌ها می‌آموزد که برای اینکه آنچه می‌نویسند در هر جا و هر زمانی جذاب و یکه بنماید به سراغ کهن‌الگوهای دیرین و پایدار و نیز تجربه‌ها و کشمکش‌های انسانی جهانشمول و فراگیر بروند. این کتاب به فیلمنامه‌نویسان و قصه‌نویسان می‌آموزد که چگونه آثاری خلق کنند که تجربه‌های انسانی جهانشمول را که هر کس در هر زمان و هر کجای جهان با آن‌ها درگیر است به شیوه‌ای بیان کنند که یکه و خاص و تازه و خلاقانه باشد و مخاطب را، در عین مواجهه با اموری آشنا، غافلگیر کند.
متن اصلی کتاب «داستان: ساختار، سبک و اصول فیلمنامه‌نویسی» نخستین بار در سال 1998 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «داستان»
کتاب «داستان» نه کتابی خشک و آکادمیک و مبتنی بر آموزش ملال‌انگیز فرمول‌ها و قوانین، بلکه کتابی است که در آن انگار پای صحبت نقالی گرم‌دهان نشسته‌ایم که برای ما از چم‌وخمِ نقل و قصه‌گویی و قصه‌پردازی سخن می‌گوید و تمام سعی‌اش این است که خواننده‌اش را خلاق بارآورد، نه مقلد و دنباله‌رو. رابرت مک‌کی در همان مقدمۀ کتاب به خواننده می‌گوید که هدفش آموزش قوانینی در نویسندگی که خدشه‌ناپذیر می‌نمایند نیست و نمی‌خواهد تقلید از این قوانین را آموزش دهد. او معتقد به اصول است نه قوانین و اصول را الگوهایی دیرپا می‌داند که از گذشتۀ دور تا کنون عامل جذابیت هر قصه‌ای بوده‌اند و هستند. مک‌کی می‌نویسد: «نویسندگان ترسو و بی‌تجربه از قوانین پیروی می‌کنند و نویسندگانِ عصیانگر و مدرسه‌ندیده قوانین را می‌شکنند. اما هنرمندان استادِ شناختِ فرم‌اند.» مک‌کی در کتاب «داستان» می‌خواهد از کهن‌الگوهایی بگوید که در سراسر جهان و از گذشته‌ها و اعصار دور عامل جذابیت قصه‌ها بوده‌اند. به اعتقاد او فیلمنامه‌نویس باید به جای کُپی‌کاری و تبعیت از فرمول‌ها، این کهن‌الگوها را دریابد. او درباره رویکرد خود در کتاب «داستان» و آنچه این کتاب مشوق آن است می‌نویسد: «کتاب داستان مشوق خلق آثاری است که تماشاگران را در شش قاره به هیجان می‌آورند و تا چندین دهه جذابیت خود را حفظ می‌کنند. هیچ‌کس به کتابی که بازارگرمی برای ته‌مانده‌های هالیوود را آموزش می‌دهد نیاز ندارد. چیزی که نیاز داریم کشف دوباره اصولی است که زیربنایِ هنر ما را می‌سازند، اصول هدایتگری که به استعدادها پر و بال می‌دهند. یک فیلم – چه در هالیوود ساخته شده باشد و چه در پاریس یا هنگ‌کنگ – در صورتی که واجد کیفیات کهن‌الگویی باشد در سراسر جهان و در زنجیره‌ای پیوسته مورد استقبال قرار می‌گیرد، استقبالی که سینه ‌به ‌سینه و نسل به نسل تداوم می‌یابد.»
مک‌کی در این کتاب به نویسندگان می‌گوید که برای نوشتن فیلمنامه‌ای موفق باید خود را به جای مخاطبان بگذارند. او همچنین هشدار می‌دهد که خلاقیت و پرهیز از کلیشه‌ها با ادای آوانگارد بودن را درآوردن متفاوت است و هنرمند خلاق ادا درنمی‌آورد و صرفاً برای جلب توجه مخاطب دست به ساختارشکنی نمی‌زند.
مک‌کی در کتاب «داستان» این اصول و کهن‌الگوها و بی‌شمار جزئیات مربوط به فیلمنامه‌نویسی را که بسیاری از آن‌ها به کار قصه‌نویسی نیز می‌آیند با ما در میان می‌گذارد و از اهمیت داستان در هر شکل آن و نسبت آن با زندگی سخن می‌گوید و در بیان مطالب خود و به اقتضای موضوع به فیلم‌های مختلف گریز می‌زند.
کتاب «داستان» از مقدمه و بیست فصل تشکیل شده که در چهار بخش با عنوان‌های «نویسنده و هنر داستانگویی»، «عناصر داستان»، «اصول طراحی داستان» و «نویسنده در حین کار» تنظیم شده‌اند.
فصل‌های بیست‌گانۀ کتاب عبارتند از: «مسئلۀ داستان»، «گستره ساختار»، «ساختار و موقعیت»، «ساختار و ژانر»، «ساختار و شخصیت»، «ساختار و معنا»، «ماده خام داستان»، «حادثۀ محرک»، «طراحی پرده»، «طراحی صحنه»، «تحلیل صحنه»، «ترکیب»، «بحران، نقطۀ اوج، گره‌گشایی»، «اصل تخاصم»، «معرفی»، «مشکلات و راه‌حل‌ها»، «شخصیت»، «متن»، «شیوه نویسنده» و «پایان».
از جمله فیلم‌های مطرحی که در کتاب «داستان» به آن‌ها ارجاع داده شده است می‌توان به «محلۀ چینی‌ها» به نویسندگی رابرت تاون و کارگردانی رومن پولانسکی و «همچون در یک آینه» به نویسندگی و کارگردانی اینگمار برگمان اشاره کرد.

درباره رابرت مک‌کی، نویسنده کتاب «داستان»
رابرت مک‌کی (Robert McKee)، متولد 1941، نویسنده امریکایی و سخنران و مدرس و کارشناس فیلمنامه و داستان است. شهرت مک‌کی با برگزاری سمیناری به نام سمینار داستان آغاز شد. او از آن پس به برگزاری سمینارهای داستان در نقاط مختلف دنیا پرداخت و این‌گونه به شهرت و محبوبیت هرچه بیشتر دست یافت. مک‌کی در سخنرانی‌ها و سمینارها و کارگاه‌هایش درباره داستان و فیلمنامه با مخاطبان خود از اصول داستان‌نویسی می‌گوید و آن‌ها را به خلاقیت و نوآوری در داستان‌پردازی فرامی‌خواند. او همچنین به شرکت‌های بزرگ چندملیتی، مثل مایکروسافت و نایک و زیمنس، در زمینۀ داستان‌نویسی تجاری مشاوره داده است. در بین شاگردان کارگاه‌های فیلمنامه‌نویسی مک‌کی هستند نام‌هایی که جوایز معتبری چون «اسکار» و «امی» را از آن خود کرده‌اند.
از دیگر کتاب‌های رابرت مک‌کی که به فارسی هم ترجمه شده، می‌توان به «دیالوگ: هنر کنش کلامی بر صفحه، صحنه و پرده» اشاره کرد.

دربارة ترجمۀ فارسی کتاب «داستان»
کتاب «داستان: ساختار، سبک و اصول فیلمنامه‌نویسی» با ترجمه و مقدمۀ محمد گذرآبادی در انتشارات هرمس منتشر شده است. محمد گذرآبادی، متولد 1345 در بندر انزلی، مترجم ایرانی و نویسنده و مدرس حوزه سینما و دارای کارشناسی ارشد سینما از دانشگاه هنر تهران ست. گذرآبادی کار ترجمه را با ترجمۀ مقالات هنری آغاز کرد. او همچنین مؤلف کتاب «فرهنگ فیلمنامه» است. گذرآبادی علاوه بر سینما و تلویزیون، که حوزه تخصصی او در ترجمه است، کتاب‌هایی را هم در زمینه ادبیات، روانشناسی و ارتباطات ترجمه کرده است.
از ترجمه‌های او می‌توان به «سبک استعلایی در سینما»، «نگارش فیلمنامه داستانی»، «سفر نویسنده»، «بوطیقای ارسطو برای فیلمنامه‌نویسان»، «نویسندگی برای سینما و تلویزیون»، «افسانه‌های مردم ترکیه»، «قتل در قطار سریع‌السیر شرق»، «سرو غمگین»، «هنر شناخت مردم»، «ذهن هولوتراپیک» و «نقاط عطف در پژوهش‌های ارتباط جمعی» اشاره کرد.

رتبۀ کتاب «داستان» در گودریدز: 27/4 از 5.