تاریخ بنیادی

کتاب «تاریخ بنیادی» اثر فریدریش ماینکه
کندوکاو در تاریخ یک تحول فکری بزرگ در غرب. کتاب «تاریخ‌بنیادی»، با عنوان اصلی Die Entstehung des Historismus، اثری کلاسیک درباره منشاء و ماهیت و چندوچون اندیشه‌ای است که پس از عصر روشنگری به‌تدریج در غرب پدید آمد و تکامل یافت. این اندیشه همان «تاریخ‌بنیادی» است که فریدریش ماینکه در کتاب خود به آن پرداخته و سیر آن را، با تمرکز بر متفکران و مورخان برجستۀ متعلق به این جنبش فکری و مرتبط با آن، ترسیم کرده است.
فریدریش ماینکه در کتاب «تاریخ‌بنیادی» از رویکردی در نگاه به پدیده‌ها و رویدادهای جهان و زندگی انسان و اعمال انسانی سخن می‌گوید که با گسستی بنیادین از رویکردهای قدیمی‌تر به این مقوله‌ها در پیوند است و مقدمات آن با آغاز عصر روشنگری پدید آمده است. در کتاب «تاریخ‌بنیادی» از تفکر و بینشی درباره رویدادهای جهان سخن رفته که بنیاد آن بر تاریخ است.

مروری بر کتاب «تاریخ‌بنیادی»
فریدریش ماینکه در کتاب «تاریخ‌بنیادی» نهضتی مهم در تفکر اروپایی را موضوع پژوهش خود قرار داده است که پیروان و بنیانگذاران آن معتقد به اصالت تاریخ و نقش مهم و اثرگذار فرد در تعیین سرنوشت خود بودند. این نهضت، تاریخ و تحولات تاریخی و اراده فردی را در برابر جبرِ برآمده از علم طبیعی و اعتقاد مبتنی بر تغییرناپذیری زندگی و کنش‌های انسانی در دوره‌های مختلف تاریخی قرار می‌داد. در «تاریخ‌بنیادی» این موضوع مورد توجه قرار گرفت که انسان و سرنوشت او امری تغییرناپذیر و یکسره تابع قوانینی کلی و فرازمانی نیست و مختصات هر دوره و زمانه و فردیت آدمی موجب تغییر و تحول زندگی انسان در دوره‌های مختلف می‌شود و بنابراین قوانینی کلی و ایستا و تغییرناپذیر بر زندگی و سرگذشت و سرنوشت آدمی حاکم نیستند. این‌گونه است که «تاریخ‌بنیادی» تاریخ و انسان تاریخی و جهان و انسان تحول‌پذیر و وابسته به زمان را به جای انسان و جهانی ایستا، که گویی همواره و در همۀ اعصار یک‌جور است، می‌نشاند. ماینکه در کتاب «تاریخ‌بنیادی» روایتگر و شارح چندوچون همین رویکرد تاریخ‌بنیاد است. او در این کتاب سیر پیدایش و تکوین این نهضت را، با تمرکز بر پیشگامان و متفکران برجستۀ آن، روایت و بررسی و تحلیل کرده است.
لایبنیتس، ویکو، ولتر، مونتسکیو، دیوید هیوم، ادوارد گیبون، برک، هردر، گوته و رانکه از جمله متفکران و تاریخ‌نگارانی هستند که در کتاب «تاریخ‌بنیادی» به آن‌ها و اندیشه‌ها و رویکردشان پرداخته شده است.
در بخشی از کتاب «تاریخ‌بنیادی» می‌خوانید:
«هستۀ تاریخ‌بنیادی عبارت است از گذاشتن نگرش فردی به‌جای نگرش تعمیم‌دهنده به نیروهای انسانی در تاریخ. این سخن بدین معنی نیست که تاریخ‌بنیادی از جستن قوانین عمومی و نمونه‌های عمومی زندگی انسان بکلی باید دست بردارد. تاریخ‌بنیادی باید این جستن را خودش تمرین کند و آن را با گرایش خود به فردیت به‌هم بپیوندد. تاریخ‌بنیادی گرایشی تازه برای این جستن بیدار کرد. این سخن بدین معنی هم نیست که تا آن زمان جنبۀ فردی آدمی و ساختمان‌های اجتماعی و هنری که به‌دست او به‌وجود آمده بود، بکلی مورد بی‌اعتنایی قرار داشت؛ ولی نیروهای محرک درونی تاریخ، یعنی روح و عقل آدمیان، در بند احکام تعمیم‌دهنده گرفتار بودند. مردمان بر این عقیده بودند که آدمی، با عقل و هیجانات و فضایل و معایبش، همیشه همان بوده و همان باقی مانده است. در این عقیده هسته‌ای از حقیقت وجود داشت، ولی از فهم تحول‌ها و کثرت اشکال و صورِ زندگی روحی و عقلی افراد و جوامع، علی‌رغم ثبات خصوصیات اساسی بی‌نصیب بود. مخصوصاً شیوه فکر مبتنی بر قانون طبیعی که از روزگاران قدیم رواج داشت. ایمان به ثبات، طبیعت انسانی و عقل انسانی را پدید آورده بود. می‌گفتند سخنان عقل ممکن است به‌واسطه جهل و هیجانات آلوده شود، ولی هر جا که این آلایش‌ها به کنار روند، عقل همیشه همان یک سخن را می‌گوید و می‌تواند حقایق معتبر و فارغ از قید زمان را بیابد.»

درباره فریدریش ماینکه، نویسنده کتاب «تاریخ‌بنیادی»
فریدریش ماینکه (Friedrich Meinecke)، متولد 1862 و درگذشته به سال 1954، تاریخ‌نگار آلمانی ملی‌گرای لیبرال بود. از کتاب‌های او، به جز «تاریخ‌بنیادی»، می‌توان به «شهروند جهانی و دولت – ملت» و «مفهوم عقل در دولت» اشاره کرد.

درباره ترجمۀ فارسی کتاب «تاریخ‌بنیادی»
کتاب «تاریخ‌بنیادی» با ترجمۀ عباس زریاب خویی در انتشارات خوارزمی منتشر شده است. ترجمۀ این کتاب را عباس زریاب خویی سال‌ها پیش به انجام رسانده بود. اما این ترجمه، چنانکه ناشر در ابتدای آن توضیح داده است، بعد از سال‌ها وقفه به چاپ رسیده است. در توضیح ناشر، علاوه بر توضیحی درباره خود کتاب، به آنچه بر ترجمۀ زریاب خویی از آن افزوده شده نیز اشاره شده است. این افزوده‌ها شامل مقدمۀ آیزایا برلین بر این کتاب و همچنین تکمله‌ای درباره لئوپولد فون رانکه است که هر دو را شهاب طالقانی، ویراستار فارسی کتاب، به ترجمۀ عباس زریاب خویی اضافه کرده است.
عباس زریاب خویی، متولد 1298 در خوی و درگذشته به سال 1373، مورخ، ادیب، نسخه‌شناس، محقق، نویسنده و مترجم ایرانی بود. زریاب در خردسالی به خواندن قرآن علاقه نشان داد و مادرش او را به تعلیم قرآن در نزد معلم قرآنی که در محله‌شان بود فرستاد. پس از آن تحصیلات ابتدایی را آغاز کرد و اگرچه مدرسه در او شوق چندانی برنمی‌انگیخت، اما از همان سال‌های کودکی و نوجوانی به مطالعه سخت علاقمند شد. در همان دوران بود که کتاب‌هایی چون «کلیله و دمنه» و «مختارنامه» و «اسکندرنامه» را خواند و همچنین تحت تأثیر آثار ادیبان و مورخان برجسته‌ای چون بدیع‌الزمان فروزانفر و عباس اقبال آشتیانی و سعید نفیسی و مقالاتی که در مجلاتی مثل «کاوه» و «ایرانشهر» می‌خواند قرار گرفت. در جوانی با یک روحانی اهل ایروان، به نام شیخ قاسم مهاجر، آشنا شد و سخت تحت تأثیر او قرار گرفت. به تحصیلات حوزوی علاقمند شد و صرف و نحو عربی و ادبیات عرب و اصول و سایر علوم حوزوی را در خوی و نزد روحانی‌ای به نام شیخ عبدالحسین اعلمی یاد گرفت و آن‌گاه در سال 1316 برای تکمیل تحصیلات حوزوی به قم رفت. در قم مدتی با حاج شیخ جعفر اشراقی تبریزی هم‌حُجره بود و از طریق او کتاب‌هایی غیر از کتاب‌های درسی حوزوی، مثل کتاب‌های فلسفی و روانشناسی و علوم اجتماعی، را هم می‌خواند. در همان دوران تحت تأثیر محمدحسن شریعت سنگلجی قرار گرفت و مدتی هم در خانۀ او در تهران اقامت داشت و به کتابخانۀ غنیِ شریعت سنگلجی دسترسی پیدا کرد. در سال 1322 به دلیل بیماری پدرش به خوی بازگشت و دو سال در دبیرستان‌های خوی ادبیات درس داد. پدرش درگذشت و او کفیل خانواده شد. اما در سال 1324 روس‌ها، که بعد از اشغال ایران در شهریور 20 همچنان در ایران بودند، به او اتهامی سیاسی زدند و به تهران تبعیدش کردند. در سالهای اول اقامت در تهران برای گذران زندگی به تدریس خصوصی پرداخت. در این سالها برای نشریات هم مقاله می‌نوشت. در سال 1325 از جانب شریعت سنگلجی و تقی تفضلی برای فهرست‌نویسی کتاب‌های اهدایی محمدصادق طباطبایی به مجلس شورای ملی در کتابخانۀ مجلس مشغول به کار شد. همزمان به آموختن زبان‌های خارجی و تحصیل در مدرسۀ سپهسالار پرداخت. کار در کتابخانۀ مجلس باعث آشنایی‌اش با سیدحسن تقی‌زاده شد. تقی‌زاده، که آن زمان نماینده مجلس بود، بعد از تأسیس مجلس سنا و انتخابش به ریاست این مجلس و تأسیس کتابخانۀ مجلس سنا، زریاب را در این کتابخانه استخدام کرد. زریاب پس از مدتی مدیر کتابخانۀ مجلس سنا شد و تقی‌زاده او را به گردآوری آثار مهم حوزه ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی از کتابفروشان و ناشران خارجی رهنمون شد. تدریس تاریخ اسلامی و تاریخ علوم اسلامی به دانشجویان دوره کارشناسی دانشکده علوم معقول و منقول دانشگاه تهران از دیگر فعالیت‌های زریاب خویی در این سال‌ها بود. در سال 1334 هانس روبرت رویمر، پژوهشگر آلمانی و استاد تاریخ اسلام، به ایران سفر کرد و زریاب خویی از طریق تقی‌زاده با او آشنا شد. ماحصل این آشنایی دریافت بورس مطالعاتی بنیاد هومبولت برای گرفتن دکتری در آلمان غربی بود. زریاب از سال 1335 به تحصیل در آلمان غربی پرداخت و در سال 1339 از دانشگاه یوهانس گوتنبرگ شهر ماینز دکترای تاریخ و فلسفه گرفت. در همان دوران که در آلمان درس می‌خواند دو کتاب «تاریخ فلسفه» و «لذات فلسفه» را برای انتشارات فرانکلین ترجمه کرد. پس از بازگشت به ایران کار در کتابخانۀ مجلس سنا را از سر گرفت و همزمان با این کار به نوشتن مقاله برای مجلات «سخن» و «راهنمای کتاب» و «یغما» پرداخت. در سال 1341 والتر هنینگ، استاد دانشگاه برکلی، از او دعوت کرد که در آن دانشگاه تدریس کند. زریاب دو سال در دانشگاه برکلی ادبیات فارسی درس داد. با اینکه می‌توانست به عنوان استاد در آن دانشگاه به تدریس ادامه دهد به ایران برگشت و ترجیح داد در ایران و به دانشجویان ایرانی درس بدهد. در سال 1345 استاد گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شد. پس از چندی مدیر گروه تاریخ همین دانشکده شد و تا زمان انقلاب به تدریس در دانشگاه مشغول بود.
همکاری با بنیاد دائره‌المعارف اسلامی و مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و دائره‌المعارف تشیع و همکاری با دائره‌المعارف مصاحب و دانشنامۀ ایران و اسلام از دیگر فعالیت‌های فرهنگی عباس زریاب خویی است. او عضو انجمن فلسفه، عضو هیئت امنای بنیاد فرهنگ ایران، عضو فرهنگستان تاریخ، عضو بنیاد شاهنامۀ فردوسی، عضو انجمن بین‌المللی شرق‌شناسی آلمان و عضو انجمن بین‌المللی کتیبه‌های ایرانی انگلستان بود.
از تألیفات او می‌توان به «سیرت رسول‌الله (ص): از آغاز تا هجرت» و «بزم‌آورد: شصت مقاله درباره تاریخ، فرهنگ و فلسفه» و از ترجمه‌هایش می‌توان به «تاریخ ایرانیان و عرب‌ها در زمان ساسانیان» اشاره کرد.

رتبۀ کتاب «تاریخ بنیادی» در گودریدز: 4.50 از 5.