زیرسیگاری: تامس کوهن مردی که واقعیت را انکار کرد

کتاب «زیرسیگاری: تامس کوهن، مردی که واقعیت را انکار کرد» نوشتۀ اِرول موریس
کتابی علیه نسبی‌گرایی. اِرول موریس در کتاب «زیرسیگاری: تامس کوهن، مردی که واقعیت را انکار کرد» از نقش مخرب فلسفۀ نسبی‌گرایی در تخریب اخلاق و منطق و عقلانیت در عصر مدرن می‌گوید و از همدستی نسبی‌گرایی با قدرت و جنگ‌افروزی و کشتارهای جمعی.
کتاب «زیرسیگاری»، با عنوان اصلی The Ashtray (Or the Man Who Denied Reality)، کتابی است در باب فلسفه و تاریخ علم و در دفاع از عقلانیت و حقیقت و منطق در برابر شکاکیت و نسبی‌گرایی رایج در جهان امروز. اِرول موریس در کتاب «زیرسیگاری» تاریخ‌نگاری، فلسفه و خاطره و اتوبیوگرافی را به‌ هم می‌آمیزد و این‌گونه تجربۀ شخصی خود از مواجهه با چهره خشن نسبی‌گرایی را که در برخورد خشونت‌آمیز تامس کوهنِ فیلسوف با او متجلی شده بوده به دریافت‌های فلسفی‌اش از نسبی‌گرایی پیوند می‌زند و با نقد نسبی‌گرایی و پست‌مدرنیسم جانب حقیقت و واقعیتی را می‌گیرد که از دید او در جایی وجود دارد و باید با عقل و منطق و رهیافت علمی کشف شود. به اعتقاد موریس نسبی‌گرایی رویکردی فلسفی است که آب به آسیاب قدرت‌هایی می‌ریزد که در پی جنگ‌افروزی و سلطه بر جهان‌اند.
متن اصلی کتاب «زیرسیگاری» نخستین بار در سال 2018 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «زیرسیگاری»
عنوان کتاب «زیرسیگاری» برگرفته از زیرسیگاری‌ای است که تامس کوهن، فیلسوف مدافع نسبی‌گرایی، به جانب اِرول موریس پرتاب کرده است. اِرول موریس در کتاب «زیرسیگاری» نقل می‌کند که وقتی او در دانشگاه پرینستون دانشجوی کوهن بوده چطور به دلیل چون‌وچرا کردن در دیدگاه‌های کوهن در باب نسبی‌گرایی از چشم استاد افتاده و کار سرانجام به جایی کشیده که کوهن، که انتقادهای شاگرد را تاب نمی‌آورده، زیرسیگاری پر از خاکستر و ته‌سیگارش را به جانب او پرتاب و اِرول موریس را از دانشگاه پرینستون اخراج کرده است. جرقۀ اصلی کتاب «زیرسیگاری» این‌گونه می‌خورد و حاصل آن می‌شود کتابی علیه نسبی‌گرایی.
موریس در کتاب «زیرسیگاری» معتقد است که برخلاف آنچه نسبی‌گرایان می‌گویند اصول اخلاقی و منطق و عقلانیت و واقعیت چیزهایی نیستند که آدمی آن‌ها را ساخته باشد و بتواند به دلخواه تغییرشان دهد. به اعتقاد موریس واقعیت یک امر خیالی نیست که با زبان و بازی‌های زبانی ساخته شود و بیرون از زبان وجود نداشته باشد. این‌گونه است که موریس پشت علم می‌ایستد و حساب علم و پیشرفت‌های علمی را از فلسفۀ نسبی‌گرایی جدا می‌کند و این عقیده را مطرح می‌کند که فلسفۀ جدید نه تنها کمکی به پیشرفت علم نکرده، بلکه از آن عقب مانده است. موریس در کتاب «زیرسیگاری» نسبی‌گرایی را یک مُدِ مخرب می‌داند که باید از سیطره آن خلاص شد. «زیرسیگاری» همچنین کتابی است علیه جنگ. موریس در این کتاب از پیوند نسبی‌گرایی با جنگ و انحطاط و نابودی اصول اخلاقی سخن می‌گوید و معتقد است با توسل به نسبی‌گرایی هر جنایت و شرارتی مجاز می‌شود و فلسفه ابزاری می‌شود برای رسیدن افراد به منافع خود بدون توجه به منافع جمعی.
کتاب «زیرسیگاری» از پیشگفتار، مقدمه و نُه فصل تشکیل شده است. عنوان‌های فصل‌های نُه‌گانۀ این کتاب عبارتند از: «اولتیماتوم»، «تغییر پارادایم‌ها»، «پارلمان ترس‌ها»، «ببین پیرمرد، چه بلایی سر این‌جا آمده؟»، «انقلاب‌های واقعی و خیالی»، «تیری در تاریکی»، «اسباب و اثاث جهان»، «نشانه‌های پیشرفت» و «مناقشۀ تفسیر».
در پایان کتاب «زیرسیگاری» در بخشی با عنوان «شخصیت‌های اصلی این کتاب» به معرفی شخصیت‌های اصلی‌ای پرداخته شده که در کتاب از آن‌ها سخن رفته است.
آنچه می‌خوانید بخشی از کتاب «زیرسیگاری» است که در آن موریس از لحظه‌ای نوشته که مشاجره‌اش با تامس کوهن به جایی می‌کشد که کوهن زیرسیگاری را به جانب او پرتاب می‌کند:
«... سپس به من نگاه کرد و زیرسیگاری را به طرف من پرتاب کرد و ناپدید شد. من قوس منحنیِ مسیر حرکت زیرسیگاری را دیدم. گویی زیرسیگاری منظومۀ شمسیِ خودِ کوهن بود، با سیاره‌ها و سیارک‌ها (ته‌سیگارها) و گاز بین‌ستاره‌ای (خاکستر) که در حال گردش بودند. با خودم گفتم: "یک لحظه صبر کن ببینم. دفتر اینشتین در همین سالن است. این‌جا مؤسسۀ مطالعات پیشرفته است!"
من پاسخ کوهن را "استدلال زیرسیگاری" می‌نامم. اگر کسی سخنی بگوید که دوست نداری، چیزی به سمت او پرتاب می‌کنی. ترجیحاً چیزی بزرگ و سنگین که لبه‌های تیزی دارد. شاید ما درگیر مشاجره درباره ماهیت معنا و واقعیت بودیم. شاید هم فقط می‌خواستیم یکدیگر را بکشیم.
آیا کوهن مشکلات قیاس‌ناپذیری را نمی‌دید؟ مطمئن نیستم. در واقع، به اعتقاد من این مشکلات ذهن او را درگیر کرده بود. شاید از این‌که احتمال خودبزرگ‌بینی را مطرح کردم برافروخته شد. نتیجۀ نهایی این بود که کوهن مرا از پرینستون بیرون انداخت. او قدرت این کار را داشت و این کار را انجام داد. از آنچه در دو سه سال بعد بر من گذشت فقط خدا خبر دارد. در آن زمان احساس می‌کردم او زندگی‌ام را نابود کرده است. اما اکنون احساس می‌کنم او مرا از حرفه‌ای نجات داد که برایش مناسب نبودم.»
کتاب «زیرسیگاری: تامس کوهن، مردی که واقعیت را انکار کرد» با ترجمۀ رضا صادقی و همراه با مقدمه‌ای مفصل از مترجم درباره این کتاب و در شرح دیدگاه‌ها و مباحث مطرح در آن، در انتشارات ققنوس منتشر شده است.

درباره اِرول موریس، نویسنده کتاب «زیرسیگاری»
اِرول موریس (Errol Morris)، متولد 1948، مستندساز امریکایی است. موریس به خاطر فیلم مستند «مهِ جنگ: یازده درس از زندگی رابرت اس. مک‌نامارا» جایزه اسکار بهترین فیلم مستند سال 2003 را گرفت. از دیگر فیلم‌های او می‌توان به «خط آبی باریک» و «سریع، ارزان و خارج از کنترل» اشاره کرد.

رتبۀ کتاب «زیرسیگاری» در گودریدز: 3.60 از 5.