مفهوم تاریخ: واژه ها و روش ها

کتاب «مفهوم تاریخ: واژه‌ها و روش‌ها» نوشتۀ عبدالله عُروی
وقتی از مورّخ و تاریخ‌نگاری حرف می‌زنیم از چه حرف می‌زنیم؟ این پرسشی است که عبدالله عُروی در کتاب «مفهوم تاریخ: واژه‌ها و روش‌ها» در پی پاسخ به آن است. کتاب «مفهوم تاریخ» کتابی است در حوزه فلسفۀ تاریخ که چنانکه سید محمد آل مهدی در مقدمۀ ترجمۀ فارسی آن اشاره کرده، نمایانگر بخشی از جدال فیلسوف و مورّخ است. در این کتاب تاریخ‌نگاری و مطالعات تاریخی و آنچه در تاریخ سند به حساب می‌آید، با رویکردی نقادانه به پرسش کشیده شده است. همانطور که عُروی خود در پیش‌درآمد کتاب «مفهوم تاریخ» تأکید می‌کند، او در این کتاب از مورّخ حرف می‌زند نه از تاریخ. او می‌نویسد: «ما تاریخ را به‌مثابۀ فن نه مجموعه‌ای از رویدادهای گذشته بررسی می‌کنیم. هدف ما توصیف ذهنیّت کسی است که با نگاه خاصی که حرفۀ او درون جامعه‌اش آن را مرزبندی می‌کند درباره رویدادهای گذشته سخن می‌گوید.»

مروری بر کتاب «مفهوم تاریخ»
آنچه عبدالله عُروی در کتاب «مفهوم تاریخ» موضوع نقد و بررسی و تحلیل قرار داده است روش‌ها و رویکردهای گوناگون در تاریخ‌نگاری و نیز ابزارها و مواد خام و مصالحی است که تاریخ‌نگار با آن‌ها سروکار دارد و با کمک آن‌ها تاریخ را می‌نویسد. عروی در کتاب «مفهوم تاریخ» موضوعات مختلف و متنوعی را درباب تاریخ‌نگاری پیش می‌کشد و پرسش‌هایی را طرح می‌کند که علاقمندان مطالعات تاریخی را به نگاهی متفاوت به متون تاریخی و تاریخ‌نگاری برمی‌انگیزند. بعضی از این پرسش‌ها، چنانکه در مقدمۀ ترجمۀ فارسی کتاب «مفهوم تاریخ» اشاره شده، چنین‌اند: «تاریخ چیست؟ مورخ کدام است؟ خبر (آحاد، متواتر)، روایت، رویداد، واقعه، پیشامد، سند، گواه، نشانه، چه معنایی دارند؟ آیا مورخ خبر را که توصیف شفاهی رویداد است آن‌چنان‌که هست ثبت می‌کند؟ در این صورت چه تفاوتی میان مورّخ و روزنامه‌نگار و یا میان تاریخ طبری و تاریخ ابن خلدون است؟ اگر چنین نیست و مورخ پس از بررسی و اعمال نظر، خبر را به ثبت می‌رساند، در این صورت مبنای کار او چه خواهد بود؟ اساساً هر خبری می‌تواند مواد خام مورخ باشد یا تنها رویدادهای با اهمیت رویداد تاریخی هستند؟ چه کسی رویداد تاریخی را از غیر تاریخی تشخیص می‌دهد؟ مردم، قدرت سیاسی، مورخ یا اینکه خودِ رویداد به سبب نقشی که در زمان وقوع و تأثیری که بعدها داشته، رویدادی تاریخی شده است؟»
کتاب «مفهوم تاریخ» از پیش‌درآمد و چهار بخش تشکیل شده که عبارتند از: «پرسش‌های مقدماتی»، «مفاهیم»، «هیستوگرافی» و «استشراق مفهوم». از جمله موضوعاتی که در بخش‌های مختلف کتاب «مفهوم تاریخ» به آن‌ها پرداخته شده می‌توان به رویکرد مورّخ، رویدادِ تاریخی، تاریخ بر مدار خبر، تاریخ بر بنیاد پیمان، تاریخ بر مدار تمثال، تاریخ بر مدار عوامل ژنتیک، تاریخ بر مدار رؤیا، تاریخ بر مدار مفهوم، روش‌شناسی بدون قواعد شناخت‌شناسی، کارشناس و مورّخ، شرق‌شناسی و روش اسلامی اشاره کرد.
اینک بخشی از این کتاب: «هدفِ پروژه ما توضیح مفهوم تاریخ است و پیشاپیش در این باره فتوایی نمی‌دهیم از‌این‌رو مفهوم تاریخ و واژگانی چون: مورّخ، سند، گواه، تألیف... را که معمولاً همراه آن می‌آیند به کار می‌گیریم تا به نتیجه برسیم. آشکار است اگر بخواهیم از واژه‌ها و مفاهیم تنها آنچه حدود و تعریف آن پیشاپیش مشخص شده است به کار گیریم و بر آن اصرار داشته باشیم چاره‌ای جز سکوت نخواهیم داشت [ما می‌خواهیم این واژه‌ها و مفاهیم را به چالش بکشیم]. ما در آغاز خلاصه‌ای از واژگانی را که ابزار این صناعت به‌شمار می‌آیند ارائه می‌دهیم و پیچیدگی و اشتراک در معانی‌شان را مطرح می‌کنیم، آن‌چنان که عادتاً بر زبان و قلم مورّخ و راوی جاری است. سپس به‌کارگیری عملی آنها را از سوی مورّخان در گذر عصرها بررسی می‌کنیم. پس آنگاه به همان مفاهیم بازمی‌گردیم و شمول و دقت آنها را مورد بررسی قرار می‌دهیم. ممکن است گفته شود: این فرایند، خوشایند منطق نیست. واقعیت این است که فرایند ما فرایند کار هر تحلیلگری است که می‌خواهد نسبت به آنچه تجربه می‌کند، و نه آنچه به ارث برده است، صادق و وفادار باشد و آن‌کس که لجوجانه چیزی می‌خواهد که در توانایی‌اش نیست راهی جز مراجعه به کتاب‌های منطق ندارد. ما اصرار داریم که پژوهش‌های ما عمداً استقرایی باشد و هنگامی که مشغول تحلیل و تأمل هستیم فراموش نمی‌کنیم که ما درباره خلاصه‌ای استقرایی تأمل می‌کنیم تا در گفته‌های ما هیچ‌گونه اشاره به کشفی رخنه نکند. ممکن است درباره دامنۀ همخوانی تاریخ فعلی [تاریخ – رویداد] و تاریخ روایی [تاریخ – اخبار] پرسش‌هایی مطرح کنیم. اما هیچ‌گاه ادعا نخواهیم کرد که حقیقت و کنه تاریخ را می‌شناسیم؛ حقیقتی که برای مورّخ هنوز کشف نشده یا تا ابد کشف نخواهد شد. ما کشف را به آنچه برای مورّخ به هنگام تاریخ‌نگاری تجلی می‌کند محدود می‌کنیم و جز این را در تعریف، بیرون از حوزه فن تاریخ می‌دانیم.»

درباره عبدالله عُروی، نویسنده کتاب «مفهوم تاریخ»
عبدالله عُروی، متولد 1933، متفکر، پژوهشگر، نظریه‌پرداز در حوزه فلسفۀ تاریخ و داستان‌نویس مراکشی است. عُروی دارای مدرک دکترای دولت از دانشگاه سوربنِ فرانسه است. اولین مقاله‌های او در حوزه نقد ایدئولوژی در نشریات «ارقام»، «مواقف»، «دراسات عربیه» و نشریات فرانسوی منتشر شد. از جمله کتاب‌های عُروی می‌توان به «مفهوم آزادی»، «اسلام و مدرنیته»، «ایدئولوژی عربی معاصر» و «عرب و اندیشۀ تاریخی» اشاره کرد.

درباره ترجمۀ فارسی کتاب «مفهوم تاریخ»
کتاب «مفهوم تاریخ: واژه‌ها و روش‌ها» با ترجمه و مقدمۀ سید محمد آل مهدی در نشر اختران منتشر شده است. سید محمد آل مهدی، متولد 1331، مترجم آثاری از متفکران جهان عرب است. از جمله ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «عقلانیت اخلاقیِ عربی و تأثیر سنت خسروانی»، «مفهوم آزادی» و «عرب و مدرنیته» اشاره کرد.