پیشگامان نمایش در ایران

کتاب «پیشگامان نمایش در ایران» به تألیف و گردآوری ناصر حسینی‌مهر
تاریخ نمایش نوین ایران به روایت گروهی از کارگردانان و بازیگران و نمایشنامه‌نویسان و هنرمندانی که خود در پیدایش و پیشبُرد نمایش معاصر ایران سهمی داشته‌اند. کتاب «پیشگامان نمایش در ایران» یک تاریخ شفاهیِ چندصدایی است درباره تئاتر معاصر ایران و به‌ویژه تئاتر اجتماعی که جریانی اصلی در تاریخ تئاتر نوین ایران به حساب می‌آید. ناصر حسینی‌مهر در کتاب «پیشگامان نمایش در ایران» گفت‌وگوهای خود را با گروهی از نام‌آوران و قدیمی‌های صحنۀ تئاتر ایران گردآوری کرده و خاطرات و دیدگاه‌های آن‌ها را در این کتاب ثبت کرده و در کنار این خاطرات شفاهی، یادداشت‌ها و مقالاتی نیز آورده و به معرفی هنرمندانی پرداخته که در این کتاب پای صحبتشان نشسته یا در گفت‌وگوها از آن‌ها سخن رفته است.
کتاب «پیشگامان نمایش در ایران» مرجعی‌ست برای پژوهشگران و علاقمندان تئاتر معاصر ایران و آشنایی آن‌ها با بخش‌هایی از تاریخ تئاتر این سرزمین به روایت آن‌ها که خود در این تاریخ دستی داشته‌اند و نقشی ایفا کرده‌اند. این کتاب سندی‌ست مهم و تاریخی درباره تئاتر ایران که در آن روایت شفاهی هنرمندانی ثبت شده است که بسیاری از آن‌ها دیگر در میان ما نیستند.
عطاءالله زاهد، علی‌اصغر گرمسیری، ایران دفتری، معزالدیوان فکری، عصمت صفوی، رقیه چهره‌آزاد، مصطفی اسکویی، غلامعلی نقشینه، محمدعلی جعفری، مهین اسکویی، ولی شیراندامی، اکبر رادی، رکن‌الدین خسروی، عباس جوانمرد و خسرو حکیم‌رابط هنرمندانی‌اند که در این کتاب، روایت‌ها و صحبت‌ها و خاطراتشان از تئاتر نوین ایران ثبت شده است.

مروری بر کتاب «پیشگامان نمایش در ایران»
کتاب «پیشگامان نمایش در ایران»، بعد از یادداشتی کوتاه به‌قلم ناصر حسینی‌مهر در باب این کتاب، با گفتاری انتقادی درباره تئاتر ایران و مقایسۀ آن با تئاتر جهان و عواملی که تئاتر نوین ایران را از حرکت در مسیر درستِ تحول باز داشته‌اند آغاز می‌شود. در این گفتار از فقدان «دیدگاه» در تئاتر آوانگارد ایران و توسلِ صِرف به «تجربه»، به‌عنوان عاملی بازدارنده در تئاتر معاصر ما سخن رفته است. آنچه در گفتار آغازین کتاب «پیشگامان نمایش در ایران» به‌عنوان حرکتی درست و اصیل در سیرِ تئاترِ نوین ایران بر آن تأکید شده است، تئاتری‌ست که در دهه‌های اول و دوم قرن جدید خورشیدی با رویکردهایی اجتماعی و درک ضرورت‌های جامعۀ آن روز ایران در این کشور پا گرفت و سردمداران و چهره‌های برجستۀ آن هنرمندانی چون عبدالکریم محقق‌الدوله، حسن مقدم، میرزاده عشقی، رضا کمال شهرزاد، محمود ظهیرالدینی، سید علی‌خان نصر، میرسیف‌الدین کرمانشاهی، عبدالحسین نوشین و اسماعیل مهرتاش و... بوده‌اند، یعنی کسانی که در ایجاد تئاتر ملی نقش داشته‌اند. در این گفتار، از تئاتر آوانگارد ایران به‌عنوان جریانی سخن رفته که تئاتر نوین ایران را از آن مسیرِ اصیل خارج کرده و به انحراف کشانده و با تأکیدِ افراطی بر تجربه و فُرم و بی‌اعتنایی به ضرورتِ وجود دیدگاه و اندیشه در پسِ هر تجربۀ تئاتری، مانع پیشرفت درست تئاتر ایران شده است. گویی با درک همین ضرورت است که کتاب «پیشگامان نمایش در ایران»، با رویکرد یادآوری و ثبت تاریخ تئاتر اجتماعی ایران و آغازگران آن و کسانی که در پیشبُرد آن سهم داشته‌اند، فراهم آمده است.
بعد از گفتار نخست کتاب، متنی از ابوالقاسم جنتی عطایی با عنوان «نگاهی به دراماتورژی در ایران» آمده است و آن‌گاه روایت‌ها و گفت‌وگوها و یادداشت‌ها و خاطراتی را می‌خوانیم درباره تئاتر نوین ایران و در معرفی چهره‌های برجسته و شاخص و تأثیرگذار این تئاتر.
به جز روایت‌های هنرمندانی که نامشان پیش‌تر آمد و مصاحبه‌هایی با بعضی اهالی تئاتر، از دیگر بخش‌های کتاب «پیشگامان نمایش در ایران» می‌توان به بخش‌هایی با این عنوان‌ها اشاره کرد: «ملوک حسینی: نخستین بانوی بازیگر مسلمان»، «عبدالحسین نوشین: کارگردان و استاد تئاتر»، «عبدالحسین سپنتا: سازنده نخستین فیلم ناطق فارسی "دختر لُر"»، «نصرت‌الله محتشم: بازیگر تئاتر و سینما»، «ساری امانی: نخستین بانوی کارگردان مسلمان»، «حسین خیرخواه: بازیگر "کمدی اخوان"، "جامعه باربد"، "تئاتر فردوسی" و "تئاتر سعدی"، و نیز دستیار عبدالحسین نوشین»، «عشق کرمانشاهی به قمرالملوک وزیری»، «اسماعیل مهرتاش: استاد تئاتر و موسیقی ایران»، «پری آقابایف: از نخستین بازیگران و کارگردانان ارمنی ایرانی‌تبار»، «رفیع حالتی: بازیگر "کمدی اخوان"، "جامعه باربد"، استاد تئاتر در "هنرستان هنرپیشگی تهران"»، «شاهین سرکیسیان: کارگردان، استاد تئاتر و بنیان‌گذار "گروه هنر ملی"»، «تشکیل "پرورش افکار" در سال 1317»، «دیدار با اصغر بیچاره، عکاس تئاتر و سینما»، «لُرتا هایراپتیان: همسر عبدالحسین نوشین، بازیگر "کمدی اخوان"، "کمدی ایران"، "جامعه باربد"، "تئاتر نکیسا"، "تئاتر هنر"، "تئاتر فرهنگ"، "تئاتر فردوسی" و "تئاتر سعدی"»، «مهدی نامدار: نخستین بازیگر "جعفرخان" اثر "حسن مقدم"»، «سالشمار زندگی محمدعلی مهمید»، «سالشمار زندگی سودابه اسکویی»، «سالشمار زندگی مهدی فتحی»، «سالشمار زندگی سعید سلطانپور»، «سلطانپور و نخستین تمرین‌نگاری او در تئاتر ایران»، «غلامحسین ساعدی و آثارش»، «سالشمار زندگی پرویز فنی‌زاده» و «مهدی فروغ: رئیس و استاد "دانشکده هنرهای دراماتیک"».
کتاب «پیشگامان نمایش در ایران» در نشر ماهریس منتشر شده است.

درباره ناصر حسینی‌مهر، مؤلف و گردآورنده کتاب «پیشگامان نمایش در ایران»
ناصر حسینی‌مهر، متولد 1336 در تهران، بازیگر، کارگردان، مورخ تئاتر، طراح صحنه و مترجم ایرانی است. حسینی‌مهر دانش‌آموختۀ هنرکده آناهیتا به مدیریت مصطفی و مهین اسکویی و مدرسه عالی هنر پاریس است. او مدتی هم نماینده مرکز ملی تئاتر ایران در انستیتو بین‌المللی تئاتر در فرانسه بوده است. اولین نقش‌آفرینی جدی حسینی‌مهر در تئاتر بازی در اجرایی از نمایش «سه خواهر»، نوشتۀ آنتون چخوف، بود. این اجرا در سال 1356 به‌کارگردانی مهین اسکویی روی صحنه رفت. در اوایل دهۀ 60 خورشیدی، حسینی‌مهر برای مدتی طولانی ایران را ترک کرد و به فرانسه و سپس به آلمان رفت و پانزده سال در آلمان به‌سر برد. در آنجا کار در حوزه تئاتر را ادامه داد و به کارهایی نظیر بازیگری، کارگردانی، طراحی صحنه و گریم اشتغال داشت. در همین سال‌های زندگی در خارج از ایران بود که آموخته‌های تئاتری‌اش را نزد آریان منوشکین و یوجینیو باربا تکمیل کرد. در سال 1384 به ایران برگشت. در ایران، علاوه بر کارگردانی و به صحنه ‌بردن تئاتر، به تدریس بازیگری هم اشتغال داشت. تأسیس گروه تئاتر 6 از دستاوردهای او بعد از بازگشت به ایران است. اولین نمایشی که در ایران اجرا کرد «اتاق شماره 6» بود که اقتباسی نمایشی از قصۀ معروف «اتاق شماره 6» چخوف بود. «هملت‌ ماشین»، «بوف کور» و «وُیتسِک» از جمله نمایش‌هایی‌ست که حسینی‌مهر در ایران روی صحنه برده است. او در دانشگاه‌های مختلف ایران، از جمله دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و دانشکده سینما – تئاتر دانشگاه هنر تهران و دانشگاه آزاد تنکابن، به تدریس تئاتر پرداخته است.
از آثار تألیفی حسینی‌مهر می‌توان به کتاب‌های «تئاتر در ایران؛ از کودتا تا انقلاب» و «دراماتورژی و تمرین‌نگاری وُیتسِک» و از ترجمه‌های او می‌توان به «هملت ماشین»، «ستارگان در آسمان بامدادی» و «مفیستو» اشاره کرد.