تصویر زن در هنر قاجار

_ درباره‌ی كتاب «تصویر زن در هنر قاجار»
نوشته‌ی مونیعه شخِب ابوضیاء - نور سوبِرزخان
_ تصویر زنان در هنر قاجار چگونه به نمایش درآمده‌ است؟ این پرسش اساسی در كتاب «تصویر زن در هنر قاجار» نوشته‌ی مونیعه شخِب ابوضیاء و نور سوبِرزخان مطرح می‌شود و با مطالعه‌ی كتاب می‌توان به پاسخ‌هایی مستند و قانع‌كننده در این زمینه رسید. کتاب «تصویر زن در هنر قاجار» نحوه‌ی‌ کاربرد تصویر زنان را به منظور شناخت تاریخچه‌ی‌ زندگی روزمره‌ و نقش آن‌ها در فعالیت‌های مرتبط با دنیای اشرافی ارائه می‌کند و در پی آن است که نشان دهد چگونه مفاهیم زیبایی زنانه در گذر زمان متحول شده و چگونه زن به عنوان یک نماد در هنر قاجار ظاهر می‌‌شود.
در دوران حکمرانی سلسله‌‌ی قاجار، سبک هنری درخور توجهی پرورش یافت که با اغراق، بر عامل مردانگی و زنانگی در پُرتره‌های خود تاکید می‌کرد. مجموعه‌ی آن‌چه در كتاب تصویر زن در هنر قاجار در معرض نمایش قرار گرفته، آثاری است شامل نقاشی، قاب آینه و قلمدان (لاکی)، نسخه‌ی‌ خطی، جواهر و کاشی و سرامیک. در کنار این آثار، عکس‌هایی از دوره‌ی‌ قاجار که از آرشیو دیجیتال کتابخانه ی‌ دانشگاه هاروارد گزینش شده نیز جای دارد. نمایشگاه مذکور و کاتالوگ آن، در مجموع، حول چهار مضمونِ مرتبط با تصاویر زنان در ایران قرن نوزدهم قرار می‌گیرد: (1) انگاره‌های زیبایی، (2) زندگی روزمره، (3) زن، قدرت و نزاکت، (4) جایگاه نمادین زن در هنر قاجار.
برگزاری نمایشگاه‌های هنر ایران، در کنار روال مرسوم نشر کتاب، مقالات و مدخل‌های تخصصی، یکی از راه‌های مؤثر برای معرفی و شناسایی ابعاد گوناگون هنر یک دوره‌ی تاریخی است. دستاورد این نمایشگاه‌ها که معمولاً در قالب «کاتالوگ» عرضه می‌شود، گاه ارزشی به مراتب بیش از سایر مجلدات و مکتوباتی دارد که تا آن زمان در آن زمینه‌ به نگارش درآمده، به‌ویژه اگر متصدیان و دست‌اندرکاران مربوطه، در حوزه‌ی ‌ذی‌ربط، از دانش و آگاهی کافی هم برخوردار باشند. غنای مجموعه‌های هنری موزه‌ها نیز از دیگر عوامل تأثیرگذار در کیفیت و ماندگاری این مقوله است، به ویژه وقتی این آثار برای نخستین بار منتشر می‌شوند. زمانی که این مهم به هنر عصر قاجار می‌رسد، اهمیت مسئله دوچندان می‌‌شود، زیرا دو راهی مذکور به دلیل غفلت و قصور، به نسبتِ دیگر اعصار تاریخی، تاکنون کمتر مورد توجه و تفحص واقع شده و ارائه‌ی هر تصویر یا سند تازه‌ای برای آگاهی بیشتر در این زمینه، می‌تواند مفید و راهگشا باشد.
از زمان برگزاری مهم‌ترین و بزرگ‌ترین نمایشگاه هنر قاجار با عنوان «نقاشی‌های سلطنتی ایران» به کوشش لیلا دیبا و مریم اختیار (1998، موزه‌ی بروکلین، نیویورک) شاهد برگزاری چندین نمایشگاه و گردهمایی عمده‌ی دیگر در این زمینه بوده‌ایم که مهمترین‌شان عبارتند از: «ایران در مسیر مدرنیته» (2017)، موزه‌ی پرگامون برلین (آلمان)؛ «فناوری‌های تصویرسازی: هنر در ایرانِ قرن نوزدهم» (18-2017)، دانشگاه هاروارد (امریکا)؛ «امپراطوری گل سرخ» (2018)، موزه‌ی لوور_‌لانس (فرانسه)، «سفالینه‌های قاجاری: پلی میان سنّت و تجدد» (2019)، موزه‌ی هنرهای اسلامی مالزی و مواردی دیگر.
«زنان قاجار: تصویر زن در ایرانِ قرن نوزدهم» (تصویر زن در هنر قاجار) عنوان نمایشگاهی است که برای نخستین‌بار در خاورمیانه و در یکی از کشورهای عربی هم‌جوار با ایران برگزار شده و مشخصاً موضوع هنر قاجار را دست‌مایه‌ی کار قرار داده است. این کارنما در سال‌های 16_2015 در «موزه‌ی هنر اسلامی دوحه (قطر)» (MIA) در معرض دید عموم قرار گرفت و کاتالوگ حاصل از آن، کتابی است که در این‌جا به فارسی برگردانده شده است. آثار این نمایشگاه از این حیث که حول موضوع واحد و جذابی همچون «تصویرگری زنان» شکل گرفته و بابت ارائه‌ی آثاری جدید و نادیده که با تحلیل‌های صاحب‌نظرانِ این عرصه نیز همراه شده، در نوع خود بی‌نظیر و جالب توجه است.
در عصر قاجار معیار زیبایی زنانه با ابروان ضخیم پیوسته و سبیل مجسم می‌شد. ابروی پیوسته نشان‌دهنده‌ی عنصری از گنجینه‌ی تصویری (آیكونگرافی) هنر قاجار است، و سبیل نشانه‌ای است كه قبلاً در شعر فارسی وجود داشته است و معمولاً زینت‌بخش سیمای جوانی خوب‌رو (مذكر) بوده كه به‌عنوان «خط سبز» (موی نورسته) شناخته می‌شده است. در عصر قاجار نسبت دادن سبیل به زن شاید نشان از ناهمگونی یا دوسویگی جنسیت آنان و انتساب قواعد و معیارهای پیشین زنان جوان مذكر به زنان این دوره بوده باشد. برای مثال، چنان‌چه وجنات زنان حرمسرای ناصرالدین‌ شاه از سبیل و ابروان پیوسته، به‌عنوان مشخصه‌ای مهم و برجسته بی‌بهره بود، آن‌گاه آن‌ها دست به بزك می‌بردند و برای خود سبیل می‌كشیدند و ابروان‌شان را به هم وصل می‌كردند. این زبان بصری، در ورای چیزی كه شاید اعجاب تاریخی و زیبایی‌شناختی چنین عادات و رفتاری قلمداد شود، به تحولات سیاسی و فرهنگی عصر قاجار اشاره می‌كند.
تصویر زن در هنر قاجار كاتالوگ ارزشمند و كم‌نظیر نمایشگاهی است كه در «موزه‌ی هنر اسلامی» دوحه (قطر) برگزار شده است. فهرست كتاب تصویر زن در هنر قاجار با پیشگفتاری از (شیخه المیاسه بنت حمد بن خلیفه آل ثانی) و مقدمه‌ی (دكتر منیعه شخب ابوضیاء و دكتر نور سوبرزخان) آغاز می‌شود. عناوین فصل‌های كتاب عبارتند از: انگاره‌های زیبایی: زبان بصری زنانگی و مردانگی در عهد قاجار/ زندگی روزمره: بازنمود نقش زن در خلوت و جمع/ زن، قدرت و نزاكت: بازنمود نقش زن در فضای دربار/ جایگاه نمادین زن در هنر قاجار: (تصویر قهرمان آرمانی و چهره‌های نمادین (مؤنث)/ احیای نگاره‌ها: تثبیت آبرنگ‌های جسمی در یك مُرقع قاجاری (نوشته‌ی آملی كووا _ دیوِرن)/ مجموعه آثار لاكیِ قاجاری در موزه‌ی هنر اسلامی قطر (نوشته‌ی استفان ماساروویچ) و هنر معاصر با الهام از زنان قاجار. كتاب تصویر زن در هنر قاجار در ادامه با ارائه‌ی كتابنامه و فهرست آثار نمایشگاه به مستندات خود در زمینه‌ی تصویر زن در هنر قاجار می‌افزاید. مطالعه‌ی كتاب تصویر زن در هنر قاجار برای مخاطبان طیف‌های مختلفی می‌تواند جذاب و تاثیرگذار باشد. چرا كه علاوه بر جنبه‌های تاریخی یك دوره‌ی خاص (قاجار)، به نقش و حضور زنان در آن دوره و همچنین تصویر ارائه‌ شده از زنان در هنر قاجاری می‌پردازد كه می‌تواند زمینه‌ی مطالعات تازه‌ای در حوزه‌ی زنان باشد. همچنین از منظر هنری نیز كتاب با ارائه‌ی تصاویر رنگی با كیفیت، اطلاعات قابل‌توجهی به خواننده می‌دهد.
_ کتاب «تصویر زن در هنر قاجار» نوشته‌ی مونیعه شخِب ابوضیاء و نور سوبِرزخان با ترجمه‌ی علیرضا بهارلو و همكاری كیانوش معتقدی و ویراستاری رویا وزیری در 208 صفحه و از سوی نشر دانیار به چاپ رسیده است. این كتاب از مجلدهای مجموعه‌ی «مطالعات هنر و معماری قاجار» بوده كه در همین نشر به چاپ می‌رسد.