کتاب «اشکانيان: فرمانروايان فراموش شده» سومين مجلد از مجموعهي تاريخ ايرانزمين است. اين کتاب تاريخ اشکانيان را مورد بررسي قرار داده است. دودمان اشکانيان از 247 ق.م تا 224 م بر سرزمين پهناور ايران حکمراني کردند و طولانيترين دودمان پادشاهي اين سرزمين را به نام خود رقم زدند. کتاب «اشکانيان: فرمانروايان فراموش شده» به قلم محسن جعفري و توسط انتشارات ققنوس روانهي بازار نشر گرديده است.
مروري بر کتاب «اشکانيان فرمانروايان فراموش شده» نوشتهي محسن جعفري
اشکانيان از شگفتانگيزترين دودمانهاي پادشاهي ايران بودهاند. با اينکه طولانيترين دوره حکمراني در ايران متعلق به دودمان اشکانيان است، با اين حال منابع تاريخي بسيار محدودي دربارهي آنها باقي مانده است. حتي در منابع تاريخي يونانيان نيز جز اشاراتي حاشيهاي به جنگهايي که ميان اين دو قدرت به وقوع پيوسته، اسناد درخور توجهي باقي نمانده است. کتاب «اشکانيان: فرمانروايان فراموش شده» ميکوشد تا سلسله اشکانيان را که يکي از مهمترين دودمانهاي تاريخي ايران است و از سال 224 قبل از ميلاد تا سال 247 ميلادي به طول انجاميد را مورد بررسي قرار دهد. در دوره اشکانيان، ايران به يکي از بزرگترين امپراطوريهاي جهان تبديل شد و تحت حکومت اشکانيان، مرزهاي آن تا عراق و هندوستان گسترش يافت. اشکانيان با سياستهاي پيچيده و بديع خود در حکمراني توانستند اين امپراطوري را به يکي از بزرگترين و قدرتمندترين امپراطوريهاي تمام تاريخ بدل کنند و فرهنگ و هنر را در ايران ترويج دهند.
امپراطوري هخامنشيان در سال 330 ق.م با حملهي اسکندر مقدوني و مرگ دردناک داريوش سوم منقرض شد. پس از آن طي فعل و انفعالاتي مناسبات قدرت دستخوش تغييراتي بود تا اينکه اشکانيان آرامآرام پديدار شوند و حکومت را در دست بگيرند. مورخان معتقدند تبار اشکانيان به قبيلهي «پرني» که يکي از قبايل سکاييِ ساکن بين رود جيحون و کرانههاي شرقي درياي خزر بود، بازميگردد. گروهي از پرنيها در حدود سال 250 ق.م به رهبري ارشک و تيرداد (که برادر يکديگر بودند) وارد سرزمين پارت (خراسان فعلي) شدند. آنها در اولين اقدامشان به هيرکانيا (گرگان فعلي) لشکرکشي کرده و آن سرزمين را تصاحب کردند. ارشک تلاش سلوکيان براي بازگشت به قدرت را ناکام گذاشت و حکومت پارت را تثبيت کرد و آغاز راه طولاني يکي از قدرتمندترين و طولانيترين امپراطوريهاي اين سرزمين بود.
متأسفانه، آنگونه که از شواهد و قراين برميآيد، اشکانيان تمايل چنداني براي مکتوب کردن وقايع زمان خود نداشتهاند و اين دريغ بزرگي که دست ما را از طولانيترين دودمان پادشاهي اين کشور کوتاه ميکند. بررسي معدود سنگنوشتههاي باقي مانده از اين دوره نشان ميدهد که اشکانيان هيچ گزارش تاريخي درخور توجهي را ثبت نکردهاند. با توجه به اين دريغ بزرگ که بخش عمدهاي از وقايع طولانيترين دودمان ايرانزمين را در تاريکي فرو برده است معدود آثار بهجا مانده از اين دوره بسيار مغتنماند. از جمله اسناد بسيار مهمي که براي شناخت اشکانيان در دسترس است، سکههاي بهجا مانده از اين دودمان است. سکههاي باقي مانده از دودمان اشکانيان ارزش تاريخي بسيار زيادي دارند، تا حدي که بسياري از پادشاهان اشکاني از روي همين سکههاي بهجا مانده شناسايي شدهاند.
به هر ترتيب و با وجود تمام کمبودهايي که در اسناد و منابع اين دوره با آن مواجه هستيم، امروزه به خوبي دريافتهايم که اشکانيان در نگهداري، رشد و گسترش فرهنگ اين سرزمين چه تاثير بهسزايي داشتهاند. اشکانيان طي پنج قرن از مرزهاي اين سرزمين در برابر قدرتهاي بزرگي همچون سلوکيان و روميان حفاظت کردند. اشکانيان در 9 جنگ با اين دو قدرت بزرگ مبارزه کردند. سلوکيان سه بار و پادشاهان رومي شش بار در دوره حکمراني اشکانيان به ايران حمله کردند که در تمام اين جنگها اشکانيان پيروز ميدان بودند. اين دستاورد بزرگ در زماني اتفاق افتاده است که روميان با قلمروي پهناور که شامل اروپا، شمال آفريقا، آناتولي (ترکيه امروزي) و سوريه ميشد در اوج قدرت بودند. ناگفته نماند که غير از اين 9 جنگ با دو قدرت بزرگ آن زمان، اشکانيان درگير جنگهاي کوچک ديگري نيز بودند و البته در همين بازه زماني اشکانيان در مقابل پيشروي اقوام کوچنشين در شمال شرق ايران نيز ايستادگي کردند. براي درک بهتر اين دستاورد بزرگ اشکانيان فقط کافي است به اين نکته توجه کنيم که شکست اشکانيان در برابر هر يک از دشمنانشان به احتمال بسيار زياد منجر به نابودي کامل زبان و فرهنگ اين سرزمين ميشد و ديگر اثري از تمدن و فرهنگ با شکوه ايراني بهجا نميماند. شاهد اين فرضيه هم تمدن کهن و باشکوه مصر است که با آن عظمت و قدمت در برابر يورش يونانيان و روميان کاملاً از بين رفت و سرزمين مصر ديگر هرگز به آن شکوه و قدرت بازنگشت.
برشي از کتاب «اشکانيان: فرمانروايان فراموش شده»:
اشکانيان در تاريخ شهرسازي ايران جايگاه ويژهاي دارند و دگرگوني سرنوشتسازي در اين زمينه پديد آوردند. در آغاز فرمانروايي اشکانيان دو سنت شهرسازي پارسي و يوناني در ايران رواج داشت. سنت شهرسازي پارسي که در دورهي هخامنشي به اوج شکوفايي خود رسيده بود ويژگيهايي چون مرکزيت سياسي و نظامي و رابطهي تنگاتنگ با روستاها را داشت. در مرکز اين شهرها دژ حکومتي قرار داشت که مظهر قدرت سياسي دولت بود و نهادهاي سياسي، اداري و مذهبي مهم را درون خود جاي داده بود. بهترين نمونهي شهرهاي پارسي تخت جمشيد بود.
پس از تصرف ايران به دست مقدونيان، سنتهاي هلني از جمله شهرسازي يوناني در ايران رواج يافت. شهرهاي يوناني در بنياد خود شهرهايي نظامي بودند که بر مبناي دولتشهرهاي يوناني شکل گرفتند. مهمترين ويژگي اقتصادي اين شهرها محوريت تجارت بود به همين دليل اين شهرها در کنار راههاي مهم ساخته ميشدند. شهرهاي يوناني به شکل چهارگوش و خيابانها به شکل شطرنجي طراحي ميشدند. براي نخستين بار در ايران مفهوم ميدان در شهر يوناني اهميت يافت، ميدان مرکز داد و ستد تجاري و فرهنگي بود و همهي ساختمانهاي مهم شهر پيرامون آن ساخته ميشدند.
اشکانيان با آميختن اين دو سنت شهرسازي، سبکي نو در شهرسازي ايجاد کردند که بعدها در دوره ساساني به اوج شکوفايي خود رسيد. اشکانيان براي نخستين بار در تاريخ شهر دايرهايشکل را پايهگذاري کردند که گسستي جدي از شهرسازي يوناني بود. بهترين نمونهي دگرگوني شهرسازي در دورهي اشکاني را در شهر مرو ميتوان ديد که شهر دايرهاي اشکاني گرداگرد شهر چهارگوش سلوکي گسترش يافته است.
دربارهي محسن جعفري نويسندهي کتاب «اشکانيان: فرمانروايان فراموش شده»
محسن جعفري نويسنده، جامعهشناس مسائل اجتماعي و فارقالتحصيل دانشگاه مازندران است. از جمله کتابهاي او ميتوان به: داستانهايي از ادبيات کهن، نشر گوهر انديشه؛ کتاب داستانهاي شاهنامه، انتشارات گوهر انديشه و ساسانيان: فرمانروايان ايرانشهر، نشر ققنوس اشاره کرد.
