دفتر خاطرات پاین
سه ماه پیاده روی در ایران در سال 1263 شمسی

کتاب «دفتر خاطرات پاین» نوشتۀ جان کامپتون پاین
خاطرات یک افسر انگلیسی از سه ماه پیاده‌روی در ایرانِ عصر قاجار. کتاب «دفتر خاطرات پاین: سه ماه پیاده‌روی پاین در ایران در سال 1263 شمسی»، با عنوان اصلی A Journal of Three Months Walk in Persia in 1884 by Captain John Compton Pyne، یادداشت‌های روزانۀ جان کامپتون پاین، افسر بریتانیایی، دربارۀ مسافرت ماجراجویانه‌اش به ایران است؛ مسافرتی که پاین، بعد از تمام شدن مأموریتش در هند و پیش بازگشتش به انگلیس، برای خود تدارک دید.
در کتاب «دفتر خاطرات پاین» ایران اواخر دوران ناصرالدین‌شاه و مناظر و طبیعت و مردم آن را از چشم یک غربی تماشا می‌کنیم. این کتاب، منبعی مفید برای مطالعه دربارۀ وجوهی از تاریخ و جغرافیا و طبیعتِ ایران عصر قاجار و چگونگی سفر و سختی‌های سفر در ایرانِ آن دوره است.
کتاب «دفتر خاطرات پاین» یک سفرنامۀ موجز است همراه با طرح‌هایی که پاین، حین سفر در ایران، از بعضی مناظر و آدم‌ها کشیده است. این کتاب با مقدمه‌ای از راسل هریس و الحاقاتی از جرمی آرچر همراه است.
متن اصلی کتاب «دفتر خاطرات پاین» اولین بار در سال 2017، یعنی سال‌ها بعد از نوشته شدن خاطرات پاین از سفرش به ایران، منتشر شده است.

مروری بر کتاب «دفتر خاطرات پاین»
جان کامپتون پاین تا حدودی زبان فارسی می‌دانست و با ادبیات کلاسیک ایران، از جمله آثار سعدی، آشنا بود. او اما مورخ و تاریخ‌دان و محقق نبود. افسری بود کنجکاو و ماجراجو و علاقه‌مند به سیر و سیاحت. به همین دلیل در کتاب «دفتر خاطرات پاین» نه با اطلاعات تاریخی دربارۀ پیشینۀ ایران و بناهای تاریخی‌ای که پاین در سفرش از آن‌ها دیدن می‌کند و موضوعاتی از این دست، بلکه با چشم‌اندازها و مناظر و آدم‌ها و هرآن‌چه همان دم برای سیاح ماجراجو رخ می‌دهد و او با آن روبه‌رو می‌شود مواجهیم.
پاین در کتاب «دفتر خاطرات پاین» جنوب تا شمال ایران را، در فصل بهار و با پای پیاده و گاهی هم سواره، زیرِ پا می‌گذارد بی‌آنکه از این سفر مقصودی جز لذت از سیر و سیاحت و در راه بودن داشته باشد.
در کتاب «دفتر خاطرات پاین» همراه با سیاحی ماجراجو در کوه‌وکمر و دشت‌ودمن و مناظر و باغ‌های ایران سفر می‌کنیم، سَرَکی به بعضی اماکن تاریخی، از جمله تخت جمشید، می‌کشیم و با خلقیات متنوع کسانی که پاین با آن‌ها همسفر یا بین راه مهمانشان بوده است آشنا می‌شویم.
پاین در کتاب «دفتر خاطرات پاین» مناظر طبیعی را موجز اما ریزبینانه ترسیم می‌کند و به همین دلیل تصاویری جذاب از طبیعت و جغرافیای ایران به دست می‌دهد. او همچنین سختی‌های سفر در دوران قدیم را پیش چشم ما می‌آورد و از اینکه مسافری که در آن زمان می‌خواسته پیاده به کوه‌وکمر بزند چه حساب و کتاب‌هایی باید می‌کرده، چطور بودجه‌بندی می‌کرده که پولش تمام نشود، چطور باید شکم خود را سیر می‌کرده و چه تمهیدی باید می‌اندیشیده که سبکبار سفر کند، سخن می‌گوید و از چیزهای مختلفی که حین سفر سه‌ماهۀ خود در ایران اواخر عصر ناصرالدین‌شاه دیده است.
در بخشی از کتاب «دفتر خاطرات پاین» می‌خوانید: «از دیروز، باران و توفان شدیدی می‌آید و به ما گفته‌اند که این‌جا در اسفند و فروردین نیز برف سنگینی خواهد آمد. هنوز روی کوه‌ها برف هست. من، به‌رغم همه‌ی این ناملایمات، این تنوع آب‌وهوا را بسیار دوست دارم و تصور نمی‌کنم با گذشت چند سال فراموش شود. من هر چه بیش‌تر در این محیط گشت‌وگذار می‌کنم، بیش‌تر این تنوع را دوست دارم. از دیروز مشغول گرفتن پروانه، جمع‌آوری گیاهان برای داتی، دیدن اردک‌ها، چنگر و مرغِ بوتیمار هستم که پرهای ارغوانی‌رنگش درخشش خاصی دارد و شاهپرهای مشکی گردنش با پرهای نازک قهوه‌ای داخل بال‌هایش زیبایی خاصی به او بخشیده است و مرغابی‌ها که همه دوبه‌دو هستند، زیرا فصل جفت‌گیری و تولیدمثل آن‌هاست.»
کتاب «دفتر خاطرات پاین: سه ماه پیاده‌روی پاین در ایران در سال 1263 شمسی» به‌تصحیح و ترجمۀ مرجان افشاریان و راسل هَریس، همراه با مقدمه‌ای به‌قلم راسل هریس و نیز یادداشتی در معرفی جان کامپتون پاین، در نشر چشمه منتشر شده است.

دربارۀ جان کامپتون پاین، نویسندۀ کتاب «دفتر خاطرات پاین»
جان کامپتون پاین (John Compton Pyne)، متولد 1857 و درگذشته به سال 1893، نظامی انگلیسی بود. او در جنگ انگلیسی‌ها و افغان‌ها افسر انتقال نیروی ارتش انگلیس بود و همچنین در دوره‌ای که مصر تحت سلطۀ بریتانیا بود به‌عنوان افسر اطلاعاتی ارتش مصر منصوب شد.
پاین در سال 1892 مأمور به خدمت در بخش اطلاعات و امنیت ارتش مصر شد. در دوره‌ای که شورش مهدیون، توسط محمد احمد سودانی که داعیۀ مهدویت داشت، علیه امپراتوری عثمانی و حکومت مصری تحت‌الحمایۀ بریتانیا، به راه افتاد، پاین نیز، به‌عنوان فرمانده سربازان مصری در جنگ با شورشیان سودانی شرکت داشت و طی همین جنگ، در خارطوم، کشته شد.