دیوان غربی شرقی

کتاب «دیوان غربی – شرقی»، اثر گوته
گفت‌وگویی درونی، تغزلی، شاعرانه و خیال‌انگیز میان یوهان ولفگانگ فون گوته و حافظ و دیگر سرآمدان ادبیات و فرهنگ ایران و شرق؛ کتاب «دیوان غربی – شرقی»، با عنوان اصلی West-Östlicher Divan، نماد نگاه جهانی و فراملّی به ادبیات و گفت‌وگوی میان فرهنگ‌ها و تمدن‌هاست. این اثر کلاسیک، که متن اصلی آن نخستین بار در سال 1819 منتشر شده، ماحصل آشنایی گوته با شعر حافظ و تأثیری است که او از شعر این شاعر بزرگ ادبیات کلاسیک ایران و نیز دیگر متون شاخص ادبیات ایران و شرق گرفته است. گوته در «دیوان غربی – شرقی» عصاره و جوهره احساس و ادراک خود از شعر حافظ و ادبیات و فرهنگ شرق را به زبان شعر بیان کرده است. آنچه گوته را به سرودن اشعار کتاب «دیوان غربی – شرقی» و فراهم‌آوردن چنین اثری برانگیخت، چنانکه در مقدمۀ محمود حدادی بر ترجمۀ فارسی این کتاب اشاره شده، از یک‌سو شعر حافظ بود و از سوی دیگر عشق او به دختری جوان و سخنور به نام ماریانه ویلمر، که در «دیوان غربی – شرقی» به نام زلیخا از او سخن رفته است.
«دیوان غربی – شرقی» نمودی است از پیوند میان دو جهان غرب و شرق و به‌کارگیری ظرفیت‌های ادبیات شرق برای غنی کردن ادبیات غرب. این کتاب سرمشقی است برای همۀ آنان که می‌خواهند جهان خود را، با گذر از محدوده‌های خود و کشف اقلیم‌ها و سرزمین‌های ادبی و فرهنگیِ دیگر، وسیع‌تر کنند و ادبیاتی خلق کنند ورای مرزها و خط‌کشی‌های جغرافیایی و فرهنگیِ معمول؛ ادبیاتی که ماحصل پیوند فرهنگ‌های مختلف است. بی‌دلیل نیست که در میدان بتهوون شهر وایمار آلمان بنای یادبودی ساخته‌اند، شامل دو صندلی سنگیِ روبه‌روی هم که نماد گفت‌وگوی گوته و حافظ است. این بنا رو به غرب و شرق و در ستایش و نکوداشت ادبیات جهانی ساخته شده است.

مروری بر «دیوان غربی – شرقی»
کتاب «دیوان غربی ـ شرقی» از مهمترین آثار گوته و از کارهای دوران میان‌سالی اوست. این کتاب شامل دوازده دفتر شعر و مجموعه یادداشت‌ها و مقالاتی از گوته درباره ادبیات و فرهنگ و تاریخ ایران و شرق است که گوته آن‌ها را برای درک بهتر خواننده غربی از اشعار این کتاب به کتاب خود افزوده است. هر دفتر از دفتر شعرهای دوازده‌گانۀ مجموعۀ «دیوان غربی – شرقی» شامل اشعاری است که در عین استقلال از یکدیگر تحت یک مضمون محوری به هم متصل می‌شوند؛ همچنین هر دفترِ شعر این کتاب را می‌توان از همین دید و با توجه به حال و هوای کلی کتاب مرتبط با دفترهای دیگر دانست، در عین اینکه هر دفتر مستقل از دفتر دیگر است. تأثیر حافظ را به ویژه در سه دفتر اول این کتاب می‌توان پررنگ دید. از دیگر شاعران ایرانی که گوته در سرودن اشعار «دیوان غربی – شرقی» از آن‌ها تأثیر گرفته است می‌توان به عطار، فردوسی، مولوی، نظامی و سعدی اشاره کرد. تأثیر گوته از قرآن و کتاب مقدس نیز در این کتاب مشهود است.
اما به جز اشعار کتاب «دیوان غربی – شرقی» یادداشت‌ها و مقالات پایانی این کتاب نیز خواندنی است. گوته در این یادداشت‌ها و مقالات، فارغ از برخی دیدگاه‌های ارائه‌شده در آن‌ها که چه بسا برآمده از نگاه صرفاً بیرونی به فرهنگ و ادبیات شرق باشد و با نگاه ما که این فرهنگ را از دورن می‌شناسیم همخوان نباشد، نگاه یک ادیب و متفکر نکته‌سنج و ژرف‌کاوِ غربی به فرهنگ و ادبیات شرق را به نمایش می‌گذارد. گوته به مخاطبان غربی یادآور می‌شود که ادبیات شرق را با توجه به مختصات و زمینه‌‌ای که این ادبیات از دل آن پدید آمده است درک کنند نه از راه مقایسۀ آن با ادبیات غرب.
دفترهای دوازده‌گانۀ «دیوان غربی – شرقی» عبارتند از: «مُغنّی‌نامه»، «حافظ‌نامه»، «عشق‌نامه»، «تفکرنامه»، «رنج‌نامه»، «حکمت‌نامه»، «تیمورنامه»، «زلیخانامه»، «ساقی‌نامه»، «مثل‌نامه»، «پارسی‌نامه» و «خُلدنامه». بعد از دفتر دوازدهم نیز بخشی با عنوان «اشعار به جا مانده» آمده و پس از آن یادداشت‌ها و مقالات گوته. از جمله موضوعاتی که گوته در یادداشت‌ها و مقالات کتاب «دیوان غربی – شرقی» به آن‌ها پرداخته است می‌توان به قرآن، شاعران کلاسیک ایران و عناصر پایه‌ای شعر شرقی اشاره کرد.
اینک سطرهایی از شعری به نام «هجرت» از دفتر شعر «مغنّی‌نامه» از این کتاب:
«... می‌خواهم بر دورِ جوانی شادی کنم: / بر دوری که ایمان گسترده بود و اندیشه تنگ. / و سخن و گزارده‌اش اعتبار داشت، / از آن که بر زبان جاری شده بود. / می‌خواهم به میانِ شبانان درآیم، / و در واحه‌ها بیاسایم در آن هنگام / که با کاروان‌ها همراه می‌شوم، / و شال و قهوه و مُشک عرضه می‌کنم. / می‌خواهم هر کوره‌راهی را بپیمایم، / و از بیابان به شهرها درآیم. / در فراز و فرودِ سنگلاخِ سختِ کوهستانی، / حافظا، غزل‌های تو آرام‌بخش دل‌اند آن دم / که ساربان به بیدار کردنِ ستارگان، / و راندنِ راهزنان، / بر پشتِ بلندِ استر / سرخوشانه می‌خواندشان.»

درباره یوهان ولفگانگ فون گوته، سراینده «دیوان غربی – شرقی»
یوهان ولفگانگ فون گوته (Johann Wolfgang von Goethe)، متولد 1749 و درگذشته به سال 1832، شاعر، نمایشنامه‌نویس، داستان‌نویس، دانشمند، سیاست‌مدار، کارگردان تئاتر، منتقد و نقاش آلمانی بود. گوته در یکی از دوره‌های شکوفایی فرهنگ و هنر اروپا زیست؛ دوره نوابغ بزرگی نظیر موتسارت و بتهوون و شوبرت و شیلر و شوپنهاور و کانت و هگل که همگی هم‌عصر گوته بودند. از طرفی او دوران پرآشوب جنگ‌های ناپلئونی را به چشم دید. آثار او هم از تحولات و رویدادهای تاریخی و اجتماعی و فکری زمانه‌اش رنگ و نشانی دارد و هم از عصر کلاسیک و هنر و ادبیات و فلسفۀ یونان و رُم باستان. گوته عمر درازی داشت و این عمر دراز البته رنج‌هایی را برای او در بر داشت، چرا که شاهد از دست رفتن عزیزان خود، از جمله تنها پسرش، بود.
گوته سرودن اشعار کتاب «دیوان غربی – شرقی» را در سال 1814 آغاز کرد، یعنی در زمانی که اروپا بعد از پانزده سال درگیری در جنگ‌های ناپلئونی می‌رفت که روی صلح و آرامش به خود ببیند.
«فاؤست» و «رنج‌های ورتر جوان» از دیگر آثار مهم گوته هستند.

درباره ترجمۀ فارسی کتاب «دیوان غربی – شرقی»
ترجمۀ محمود حدادی از متن کامل کتاب «دیوان غربی – شرقی» در بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است. این ترجمه با دیباچه‌ای به‌قلم یوخن گلتس، رئیسِ وقت انجمن گوته در وایمار، همراه است و همچنین با مقدمه‌ای مفصل و خواندنی از محمود حدادی درباره گوته و «دیوان غربی – شرقی» او و زمینه‌های پدید آمدن این اثر بزرگ کلاسیک.
محمود حدادی، متولد 1326 در قزوین، از مترجمان مطرح ادبیات آلمانی‌زبان است و ترجمۀ برخی از مهمترین آثار کلاسیک و نیز کلاسیک‌های مدرن ادبیات آلمانی‌زبان را در کارنامۀ کاری خود دارد. حدادی استادیار گروه زبان و ادبیات آلمانی دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی و دارای فوق لیسانس ادبیات آلمانی از دانشگاه آزاد برلین است. از جمله ترجمه‌های او می‌توان به «فاؤست»، «رنج‌های ورتر جوان»، «مرگ در ونیز»، «میشائیل کلهاس» و ««فرشتۀ آبی» اشاره کرد.
از کتاب «دیوان غربی – شرقی» ترجمه‌های فارسی دیگری هم موجود است.

رتبۀ کتاب «دیوان غربی ـ شرقی» در گودریدز: 3.93 از 5.