جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران

کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» اثر آبراهامیان، اشرف و کاتوزیان
سه مقاله به قلم سه مورخ و جامعه‌شناس برجسته معاصر که در این مقالات هر یک از منظر خود به موضوع تئوری توطئه توجه کرده است. کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» شامل مقالاتی از یرواند آبراهامیان، احمد اشرف و محمدعلی همایون کاتوزیان است که توسط محمدابراهیم فتاحی گردآوری و ترجمه شده‌اند.
کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» به موضوعی مربوط است که به خصوص در ایران، هم نزد مردم عادی و هم برای صاحب‌نظران، همواره مطرح بوده است. بسیاری از ما در مواجهه با حوادث مختلف اجتماعی و سیاسی این‌طور فکر می‌کنیم که دستی پنهان در کار است و در اغلب موارد این دست را نیرویی خارجی و به طور ویژه انگلستان می‌دانیم.
تئوری توطئه در جامعه و تاریخ معاصر ما به اندازه‌ای رواج داشته که نویسندگان برجسته‌‌ای چون آبراهامیان، اشرف و کاتوزیان به آن توجه کرده‌اند و مقالاتی درباره‌اش‌ نوشته‌اند که در کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» در کنار هم منتشر شده‌اند.
به‌طورکلی می‌توان گفت که دیدگاه مبتنى بر نظریه توطئه رویکردى غالب در جوامع ضعیف و گرفتار مشکلات و عاجز از حل آنها است. این رویکرد به حاکمان این‏گونه جوامع و حتى مردم آنها این امکان را داده است تا شکست‏ها، عقب‏ماندگى‏ها و مشکلات درونى خود را با فرافکنى به جوامع بیرونى و مسائل خارج از مرزهاى ملى خودشان نسبت دهند. شناخت این پدیده اجتماعى و تأثیر آن در جامعه‏شناسى سیاسى ایران داراى اهمیت ویژه‏اى است که مجموعه مقالات کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» سعى در انجام این مهم دارد.

مروری بر کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران»
کشور ما هیچ‌گاه مستعمره نبوده اما این به این‌معنا نیست که ایران همیشه مستقل از قدرت‌های خارجی بوده است. در واقع از سده‌ها پیش ایران نیز تحت‌تاثیر کشورهای قدرتمند بوده است و در دوره‌های مختلف رد حضور قدرت‌های جهانی به شکل مستقیم یا غیرمستقیم در سیر حوادث ایران دیده می‌شود. این مسئله تاریخی منجر شده که ما در قضاوت‌های تاریخی‌مان گاه دچار افراط شویم و تصور کنیم که در پشت هر حادثه حتی ساده‌ای نیرو یا قدرتی خارجی حضور داشته است. این تصور ما چقدر واقعی است و چقدر به تئوری توطئه مربوط است و چرا تئوری توطئه این‌قدر در ایران رواج دارد؟ این‌ها و پرسش‌هایی دیگر موضوع اصلی سه مقاله‌ای است که در کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» منتشر شده است.
کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» پیشگفتاری نسبتا مفصل به قلم مترجم اثر دارد. مترجم در پیشگفتارش به ادبیات موضوع توجه کرده و به تعاریف و مفاهیم، پیشینیه و علل توسل به تئوری توطئه پرداخته است.
سه مقاله کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» نیز عبارتند از: «پارانوید در سیاست ایران» نوشته یرواند آبراهامیان، «توهم توطئه» نوشته احمد اشرف و «خلیل ملکی؛ رد تئوری توطئه و پیشبرد جامعه ایرانی» نوشته محمدعلی همایون کاتوزیان. کتاب ضمیمه‌ای هم با عنوان «گزارش دستگیری خلیل ملکی» دارد که درواقع متن کیفرخواست دادرسی ارتش بر ضد رهبران جامعه سوسیالیست‌ها است.
مترجم کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» در پیشگفتارش اشاره کرده که نظریه توطئه مى‏تواند در همه جوامع و فرهنگ‏هاى سیاسى مطرح شود. با این تفاوت که در هر جامعه‏اى متناسب با سطح توسعه‏یافتگى، پیشینه تاریخى، میزان موفقیت‏ها و ناکامى‏ها و دلایل مشابه دیگر این نظریه در افکار و باور عمومى مردم وارد مى‏شود و بر تحلیل رویدادهاى مهم سیاسى و اجتماعى تأثیر مى‏گذارد. در ایران هرگز به‏صورت تئوریک ادعا نشده است که تمامى رویدادهاى سیاسى توسط دست‏هاى پنهان خارجى صورت مى‏گیرد. اما در عمل مى‏توان شواهد فراوانى ارائه کرد که بر اساس آن بسیارى از پدیده‏هاى سیاسى و حتى اجتماعى داخلى با دلایل و عوامل خارجى تبیین مى‏شوند. درباره میزان دخالت بیگانگان هم مى‏توان اختلاف‏هاى وسیعى را در این‏گونه تبیین‏ها مشاهده کرد.
کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» از سه گفتار مستقل تشکیل شده است. در گفتار نخست، یرواند آبراهامیان ریشه‏هاى پارانوید در ایران را مورد ارزیابى قرار داده است. همچنین در ادامه اشکال مختلف این مسئله، به‏ویژه در میان جریانات سیاسى معاصر ایران به‏صورت تطبیقى بررسى شده است. در این گفتار پیامدهاى توجه به تئورى توطئه، به‏ویژه نقش آن در توسعه‏نیافتگى و به تأخیر انداختن پلورالیسم سیاسى نیز بررسى و به نکات قابل توجهى در این زمینه اشاره شده است.
در مقاله دوم کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران»، «توهم توطئه»، نویسنده تلاش کرده تا با بررسى تاریخى مفهوم توطئه در ایران به این پدیده اجتماعى بپردازد. احمد اشرف بر این باور است که ترکیبى متشکل از میراث ریشه‏دار باورهاى فرهنگى پیش از اسلام و شیعه در خصوص نیروهاى شیطانى، دخالت‏هاى پیاپى خارجى در سال‏هاى نیمه استعمارى سده نوزدهم و اوایل سده بیستم و سیاست ابرقدرت‏هاى دهه 1320 و 1360 و همچنین شیوه استبدادى و غیرمشارکتى سیاست در ایران همراه با کنترل شدید مطبوعات و رسانه‏ها و نیز کارایى تئورى توطئه به‏عنوان یک مکانیسم دفاع جمعى به‏ویژه در سال‏هاى ناتوانى و ضعف موجب جاذبه و گیرایى تئورى‏هاى توطئه شده است، نویسنده بر اساس عوامل یادشده فوق و با رویکردى بر اساس سیر تکوین تاریخى به بررسى این پدیده اجتماعى در ایران پرداخته است.
گفتار سوم کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» درواقع بررسى موردى از دیدگاه‏هاى خلیل ملکى در دهه‏هاى 1320 و 1330 به‏ویژه درخصوص مفهوم جامعه مدنى و بحث تئورى توطئه در ایران و پیامدهاى آن است. نویسنده مقاله با مرورى بر زمینه روشنفکرى در ایران معاصر و ویژگى‏هاى آن، خط‏مشى سیاسى ملکى را بررسى کرده است. در این گفتار مبارزه ملکى علیه تئورى توطئه به‏عنوان مخرب‏ترین مانع در برابر توسعه سیاسى و اجتماعى کشور و نقش آن در سلب اعتمادبه‏نفس در بین مردم مورد ارزیابى قرار گرفته است.

درباره یرواند آبراهامیان، احمد اشرف و هما کاتوزیان نویسندگان کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران»
یرواند آبراهامیان، متولد 1319 در تهران، از شاخص‌ترین و مشهورترین تحلیل‌گران تاریخ و جامعه‌شناسی سیاسی ایران به شمار می‌رود. او نویسنده، مورخ و مدرس برجسته تاریخ است. آبراهامیان، ایرانی ارمنی‌تباری است که پس از پایان تحصیلات ابتدایی‌اش در سال 1329 به بریتانیا مهاجرت کرد و به تحصیل در رشته تاریخ پرداخت. در سال 1342 مدرک کارشناسی و کارشناسی‌ارشد خود را از دانشگاه آکسفورد و مدرک دکتری را در سال 1348 از دانشگاه کلمبیا امریکا دریافت کرد. او در دانشگاه‌های پرینستون و آکسفورد به تدریس تاریخ ایران پرداخت و هم‌اکنون در کالج باروک دانشگاه شهر نیویورک به تدریس تاریخ جهان و خاورمیانه مشغول است. آبراهامیان علاوه بر کتب تألیفی، مقالات بسیاری درباره تاریخ معاصر ایران نوشته است. آبراهامیان در تاریخ‌نگاری‌اش به مبانی اجتماعی وقایع و تحولات سیاسی توجهی ویژه دارد و این یکی از وجوه تمایز او با دیگر مورخان معاصر ایران است.
«تاریخ ایران مدرن»، «کودتا»، «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران»، «ایران بین دو انقلاب» و «بحران نفت در ایران» برخی از آثار او است که به فارسی ترجمه شده‌اند.
احمد اشرف، جامعه‌شناس، پژوهشگر و نویسنده، متولد سال 1313 است. وی که یکی از بانیان اصلی دانشنامه‌‌ ایرانیکا به حساب می‌آید، سابقه‌ی تدریس جامعه‌شناسی و تاریخ اجتماعی ایران را در دانشگاه‌های پنسیلوانیا، کلمبیا، پرینستون و دانشگاه تهران دارد.

محمدعلی همایون کاتوزیان، متولد 26 آبان 1321 در تهران، اقتصاددان، پژوهشگر علوم سیاسی، تاریخ‌نگار و منتقد ادبی است. کارنامه آثار منتشر شده‌اش نیز نشان می‌دهد که او علایق و دغدغه‌هایی متنوع داشته و در زمینه‌های مختلف مربوط به ایران آثاری متعدد نوشته است. محمدعلی همایون کاتوزیان تحصیلات متوسطه‌اش را در دبیرستان البرز گذراند و سپس وارد دانشگاه تهران شد اما یک سال بعد از آن برای خواندن درس اقتصاد به انگلستان رفت. او مدرک کارشناسی‌اش را در سال 1967 از دانشگاه بیرمنگام گرفت. یک سال پس از آن مدرک کارشناسی‌ ارشد را از دانشگاه لندن گرفت و در سال 1984 نیز دکترایش را از دانشگاه کنت در کانتربری گرفت. او در سال‌های مختلف در دانشگاه‌هایی در انگلستان، کانادا، ایران و امریکا به تدریس اقتصاد پرداخت و در سال‌های اخیر در بخش مطالعات شرقی دانشگاه آکسفورد فعالیت کرده است.

درباره ترجمه کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران»
کتاب «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران» با ترجمه محمدابراهیم فتاحی در نشر نی منتشر شده است.
محمد‌ابراهیم فتاحی، متولد سال 1345، مترجم ایرانی است. او فارغ‌التحصیل مقطع كارشناسی ارشد روابط بین‌الملل از دانشكده حقوق دانشگاه تهران است. «الگوهای تاریخی صنعتی شدن»، «کودتا»، «جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران»، «ایران بین دو انقلاب»، «بحران نفت در ایران»، «ایران بین ناسیونالیسم اسلامی و سکولاریسم» و «انقلاب مشروطه ایران» از جمله ترجمه‌های فتاحی هستند.