نفوس مرده

کتاب «نفوس مُرده» اثر نیکلای گوگول
یک کمدی سیاه دربارۀ شیادی و دغلکاری و فساد سیاسی، اجتماعی و اداری در جامعه‌ای تباه و روبه‌زوال. کتاب «نفوس مُرده»، با عنوان اصلی Мёртвые души، اگرچه رمانی ناتمام اما از آثار مشهور و مهم نیکلای گوگول و اثری مطرح و شاخص در تاریخ ادبیات داستانی است.
گوگول در کتاب «نفوس مُرده» توانایی خود در خلق کمدی سیاه را با قدرت و مهارت به نمایش می‌گذارد و اثری خلق می‌کند که به‌لحاظ ادبی قدرتمند است و در عین ناتمامی و نیز ارجاع به مسائل اجتماعی روسیۀ عصر خود، برای خوانندۀ امروزی هم اثری جذاب و خواندنی است و جای پای خود را در تاریخ ادبیات محکم کرده است.
بی‌دلیل نیست که ولادیمیر نابوکوف به تحلیل‌های جامعه‌شناختی کتاب «نفوس مُرده» وقعی نمی‌نهد و بر جنبه‌های ادبی این رمان تمرکز می‌کند.
کتاب «نفوس مرده» یک رمان پیکارسک است. ساختار این رمان را همچنین با سبک هومر و نیز «کمدی الهی» دانته مقایسه کرده‌اند.
کتاب «نفوس مرده» دستمایۀ انواع اقتباس‌ها هم قرار گرفته است که از جملۀ آن‌ها می‌توان به اقتباس تئاتری میخائیل بولگاکف از این رمان اشاره کرد که به‌کارگردانی کنستانتین استانیسلاوسکی روی صحنه رفت.
متن اصلی کتاب «نفوس مرده» اولین بار در سال 1842 منتشر شد. این رمان شامل دو بخش است که البته آن‌چه از بخش دوم آن به جا مانده، نسخه‌ای ناقص و ناتمام است.

مروری بر کتاب «نفوس مُرده»
نیکلای گوگول در کتاب «نفوس مرده»، با خلق شخصیتی به نام چیچیکوف، یکی از شیادهای دغلکارِ فراموش‌نشدنی را به تاریخ ادبیات داستانی هدیه می‌دهد.
کتاب «نفوس مرده» شرح سفرهای چیچیکوف به نقاط مختلف روسیه و مواجهه‌اش با آدم‌های مختلف و داستانِ مفرح و کُمیک و درعین‌حال تلخِ دغلبازی‌ها و کلاهبرداری‌های اوست.
کتاب «نفوس مُرده» عرصۀ موقعیت‌ها و شخصیت‌های ابزوردی است که با مهارت خلق شده‌اند.
گوگول در کتاب «نفوس مرده» با تیزبینی و طنزی گزنده به قلب جامعۀ روسیۀ زمانۀ خود زده و عیب ‌و ایرادهای این جامعه و کاستی‌های اخلاقی و فرهنگی مردم آن را با تخیل قصه‌پردازی چیره‌دست و طناز و بی‌رحم و تلخ‌اندیش روی دایره ریخته است.
کتاب «نفوس مُرده» قصۀ حقه‌بازی و جهالت و عادت‌ها و آداب و رسوم نادرست و پوسیده‌ است؛ قصۀ مردمی غرق در تباهی و گرفتار همۀ کاستی‌هایی که یک جامعه را به سراشیب سقوط و زوال می‌اندازد.
چیچیکوف، شخصیت اصلی کتاب «نفوس مرده»، کارمندی بازنشسته و حقه‌باز است که به‌قصد عملی کردن نقشه‌ای که در سر دارد به‌سراغ زمینداران می‌رود. چیچیکوف درصدد است با خریدن رعیت‌های مُردة زمینداران، رعیت‌هایی که در روسیۀ آن دوران جزو مایملک ارباب به‌حساب می‌آمده‌اند و بابت‌شان مالیات پرداخت می‌شده، وامی کلان از بانک دولتی بگیرد. او، با این نقشه، بارِ سفر بسته است تا با صاحب شدن رعیت‌هایی که وجود خارجی ندارند وام را به چنگ آورد. سفر چیچیکوفِ حقه‌باز، برای عملی کردن نقشۀ خود، سرآغاز سیاحتی است در جامعۀ روسیۀ عصر گوگول از چشم نویسنده‌ای نکته‌سنج و منتقد.
گوگول در کتاب «نفوس مرده» خُلقیات مردم زمانه و فساد روزگار خود را با طنزی تلخ و بدون هیچ پرده‌پوشی‌ای به تصویر می‌کشد اما کتاب «نفوس مرده» به همین محدود نمی‌ماند و از زمانه‌اش فراتر می‌رود و به مسائل عام انسانی گره می‌خورد و روی نیرنگ‌باز آدمی و نیز کاهلی‌ها و کرختی‌ها و وادادگی‌ها را، فارغ از زمان و مکان، به نمایش می‌گذارد و این‌گونه به اثری تبدیل می‌شود که مرزهای زمان را درمی‌نوردد و معاصر انسان امروز می‌شود.

دربارۀ نیکلای گوگول، نویسندۀ کتاب «نفوس مُرده»
نیکلای واسیلیویچ گوگول، متولد 1809 و درگذشته به سال 1852، داستان‌نویس و نمایشنامه‌نویس اوکراینی بود. اوکراین در زمان گوگول جزوی از امپراتوری روسیه بود و به همین دلیل گوگول یکی از سردمدارانِ عصر طلایی ادبیات روسیه به حساب می‌آید.
از گوگول به‌عنوان یکی از نخستین نویسندگانی که در آثارش از تکنیک گروتسک استفاده کرده است یاد می‌شود. او در تعدادی از آثارش به نقد طنزآمیز جامعۀ روسی و فساد اداری گسترده در امپراتوری روسیه پرداخته است.
گوگول از نویسندگان بسیار تأثیرگذار بر ادبیات روسیه و جهان است. از جمله نویسندگان بزرگی که از او تأثیر گرفته‌اند می‌توان به فیودور داستایفسکی و فرانتس کافکا اشاره کرد.
قصه‌های کوتاه «شنل» و «دماغ» و نمایشنامۀ «بازرس» از جمله آثار مطرح نیکلای گوگول هستند. آثار او دستمایۀ انواع اقتباس‌ها هم قرار گرفته‌اند که از جملۀ آن‌ها می‌توان به اقتباس سینمایی گریگوری کوزینتسف و لئونید ترابرگ از قصۀ «شنل» و اقتباسی انیمیشنی از قصۀ «دماغ» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «نفوس مُرده»
کتاب «نفوس مُرده» با ترجمۀ کاظم انصاری در انتشارات فرهنگ معاصر منتشر شده است. ترجمۀ کاظم انصاری از کتاب «نفوس مرده» اولین بار در سال 1348 در نشر اندیشه چاپ شد.
مهندس کاظم انصاری از مترجمان قدیمی ادبیات روسیه است. او آثار مهم و شاخصی را از ادبیات کلاسیک روسیه، از زبان روسی به فارسی ترجمه کرده که از جملۀ آن‌ها می‌توان به «جنگ و صلح» و «مرگ ایوان ایلیچ» تالستوی اشاره کرد.
از کتاب «نفوس مُرده» دو ترجمۀ فارسی دیگر هم موجود است: یکی ترجمۀ پرویز شهدی که در نشر به‌سخن (مجید) منتشر شده و دیگری ترجمۀ فریدون مجلسی که با عنوان «مردگان زرخرید (نفوس مرده)» در انتشارات نیلوفر به چاپ رسیده است.