دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر

کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» اثر محمد قائد
مجموعه‌ای از مقالات و جستارهای نویسنده‌ای که به اعتقاد بسیاری از بهترین جستارنویسان معاصر ایرانی است. محمد قائد در کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» به موضوعات گوناگونی توجه کرده که برخی از آنها از مسائلی عمده به شمار می‌روند و برخی دیگر در شمار مسائلی‌اند که اگرچه از اهمیت زیادی برخوردارند اما کمتر مورد توجه بوده‌اند.
جستارهای کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر»‌ حاصل مشاهداتی‌اند در پاره‌ای تلقی‌ها، رفتارها و موضوع‌ها در جامعه و جهان ما.
برخی مضامین مطرح شده در مقاله‌های کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی» دم‌دست‌ترند و برخی را باید پشت مفاهیم دیگری جستجو کرد یا دوباره به تعریف آنها پرداخت.

مروری بر کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر»
کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» به جز یادداشت‌هایی که برای تجدیدچاپ اثر نوشته شده‌اند و پیش‌درآمد، شامل چهار بخش کلی است و هر بخش شامل چندین مقاله است. بخش اول، «تامل در چند مفهوم و تعریف» نام دارد و شامل این مقالات است: «درباره نوستالژی»، «مفهوم آینده در ادبیات قدیم و در تفکر اجتماعی معاصر» و «اسنوبیسم چیست؟».
بخش دوم کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر»، «چشم‌اندازهای اجتماعی» نام دارد و شامل دو مقاله است: «فرزانگان و بقال‌ها» و «دگردیسی یک آرمان».
سومین بخش کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» که مفصل‌ترین بخش کتاب است، «نگاه به گفتار و نوشتار و رفتار» نام دارد و این مقالات را دربرگرفته است: «دفترچه خاطرات و فراموشی»، «درباره سانسور»، «نتیجه اخلاقی را فراموش نفرمایید»، «به مردگان نمره انضباط بدهید و بگذارید استراحت کنند»، «آیا شهرت ویتامین روح است؟»، «درباره الهام، توارد، اقتباس و دستبرد»، «این صفحه برای شما جای مناسبی است» و «در فضیلت نام‌ها».
آخرین بخش کتاب با عنوان «آن سوی آستانه» شامل یک مقاله است با نام «مردی که خلاصه خود بود: احمد شاملو». این که چرا این مقاله در پایان این کتاب آمده به خاطر این است که در روزهایی که کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» آماده چاپ می‌شد احمد شاملو از دنیا می‌رود و قائد می‌گوید جا داشت مروری بر روحیه فرهنگی او هم به این مجموعه افزوده شود. او معتقد است که در ایران عصر جدید هیچ نویسنده و شاعری در زمان حیاتش به اندازه شاملو تشویق و ستایش نشد و این موضوع تا حدی به این سبب است که هیچ‌کس نیم قرن و اندی سال مدام قلم نزده است. قائد در این مقاله به جنبه‌هایی از شخصیت فرهنگی شاملو توجه کرده که کمتر مورد توجه بوده است.
از نظر محتوایی، محور مقالات کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» مشاهده پاره‌ای رفتارها و کردارها و گفتارها، تامل در معناهای که بدیهی به نظر می‌رسند، یا تدقیق در مفاهیمی است که در مرز مشترک دو یا چند روش (جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، هنر، تاریخ و غیره) قرار می‌گیرند. وجه مشترک این مشاهدات، نگاه به یک موضوع، به پیرامون آن موضوع و نگاه به کسی است که به موضوع و به پیرامون آن می‌نگرد.
قائد در کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» این موضوعات را عمدتا از جنبه روان‌شناسی اجتماعی مورد بررسی قرار داده است یعنی از زاویه برداشت انسان ناظر بر پدیده‌های اجتماعی، و از جنبه تاثیر این احساس و ادراک بر تصویر آن پدیده‌ها.
یکی از پرسش‌هایی که در کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» مطرح شده این است که آیا انسان ابتدا می‌اندیشید، سپس تصمیم می‌گیرد و دست به عمل می‌زند، با برعکس، ناخواسته در شرایطی قرار می‌گیرد و ناچار از دست زدن به رفتارهایی می‌شود و آن‌گاه، چون پس گرفتنِ عمل انجام شده امکان ندارد، برای خلاص شدن از ناسازگاری ذهن و واقعیت، فکر خویش را طوری تنظیم می‌کند که با شراط تطابق یابد؟
مقاله «اسنوبیسم چیست؟» که بلندترین مقاله کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» است، به چندین جنبه از رفتارهای جمعی- در توجه به هنر، در ستایش شهرت و قدرت دیگران، در نمایش ثروت خویش و در تنازع برای برتری و سروری- پرداخته است تا به روشن‌تر شدن موضوع مورد بحث کمک کند. قائد می‌گوید این مقاله قابل بسط تا حد یک کتاب بوده اما او ترجیح داده به شکل کنونی باقی بماند.
«درباره سانسور» دیگر مقاله کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» است و نویسنده می‌گوید در شرایطی نوشته شده که سختگیری نسبت به کتاب در مقایسه با زمان انتشار کتاب شدیدتر بوده است. قائد می‌گوید آن شدت عمل در مواردی کاهش یافته و در مواردی بحث همچنان باقی است، مثلا پیرامون حایل بودن یا نبودن ادراه ممیزی بین گروه‌های فشار و ناشران و مولفان.
تعدادی از مقاله‌های کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» پیش از انتشار در این اثر در نشریاتی مثل «مفید»، «اندیشه جامعه»، «آدینه»، «ماهنامه صنعت حمل و نقل»، «ماهنامه فیلم»، «جامعه سالم» و «لوح» چاپ شده بودند. این بخش از مقاله‌ها البته برای انتشار در کتاب بازنویسی و بسط داده شده‌اند.
در بخشی از مقاله «مفهوم آینده در ادبیات قدیم و در تفکر اجتماعی معاصر» از کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی» می‌خوانیم: «یکی از مراحلی که فرهنگ غرب در رسیدن از مرحله کودکی و خیالبافی به بلوغ فکری پیمود، پشت سر گذاشتن افکار سکون‌گرای مکتب افلاطون بود. در جبنه تفکر اجتماعی، مکتب عرفانیون این تلقی را رواج می‌دهد که درک مسائل نه از راه استدلال و قیاس و استقرا، که با رسیدن به لحظه موفقیت میسر است. از همین‌رو است که عرفان با ترویج این ادعا که حقیقتی تام و تمام وجود دارد اما فعلا بیرون از دسترس ما است عملا مانع رد میل به شناخت جامعه و جهان از راه برخورد مستقیم و کشف قانونمند آن می‌شود. زمانی که اشخاص ار نیروهای ماوراء شناخت در روابط بین‌المللی حرف می‌زنند و روش‌های مبتنی بر تجزیه و تحلیل روش‌دار را تحقیر می‌کنند، در واقع درجه عرفان‌زدگی خود را به نمایش می‌گذارند.»
کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر» نوشته محمد قائد در نشر طرح نو منتشر شده است.

درباره محمد قائد نویسنده کتاب «دفترچه خاطرات و فراموشی و مقالات دیگر»
محمد قائد، متولد 1329 در شیراز، روزنامه‌نگار، نویسنده، مترجم و ویراستار ایرانی است. قائد پس از تحصیلات متوسطه برای ادامه تحصیل در رشته روان‌شناسی وارد دانشگاه شیراز شد و در اوایل دهه پنجاه مدرک کارشناسی‌اش را در این رشته گرفت. او کار روزنامه‌نگاری را نیز از اواخر دهه چهل آغاز کرد و در میانه دهه پنجاه به تجریریه روزنامه «آیندگان» پیوست. او بعدها در مجلات و نشریات متعددی نیز کار کرد از جمله در هفته‌نامه «کتاب جمعه». قائد در کنار روزنامه‌نگاری به تالیف و ترجمه کتاب هم پرداخته است. «سیمای نجیب یک آنارشیست»، «ظلم، جهل و برزخیان زمین» و «دفترچه خاطرات و فراموشی» از جمله تالیفات او و کتاب‌های «رنج و التیام»، «تام پین»، «توپ‌های ماه اوت»، «مبارزه علیه وضع موجود» و «ایدئولوژی‌های سیاسی» عناوین برخی از ترجمه‌های او است.