از استعمار تا گفتمان استعمار
دریچه ای به ادبیات و نظریه های پسااستعماری

کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار: دریچه‌ای به ادبیات و نظریه‌های پسااستعماری» نوشتۀ حمید عضدانلو
راهنمایی برای آشنایی با ادبیات و نظریه‌های پسااستعماری و آنچه «گفتمان استعمار» خوانده می‌شود. کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار: دریچه‌ای به ادبیات و نظریه‌های پسااستعماری»، چنانکه از عنوان فرعی آن نیز پیداست، کتابی است مفید برای فتح باب آشنایی با ادبیات و نظریه‌های پسااستعماری و آنچه در چارچوب مباحث پسااستعماری درباره استعمار و گفتمان استعمار مطرح می‌شود.
حمید عضدانلو در گفتارهای کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار» پنجره‌ای به چشم‌انداز گسترده مطالعات و نظریات پسااستعماری گشوده است تا علاقمندان این مباحث بتوانند با اصول اولیه و خطوط اصلی نظریه‌های پسااستعماری آشنا شوند و نقشۀ راهی به دست آورند برای مطالعات بیشتر و تخصصی‌تر در این زمینه.
همچنین با خواندن کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار» درمی‌یابیم که نظریه‌پردازان مطالعات پسااستعماری چگونه و از چه منظری با وجهی از ادبیات غرب که آن را با استعمار همسو یافته‌اند مواجه شده‌اند و آثار ادبی را چگونه از منظر پسااستعماری تحلیل کرده‌اند.
کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار» هم از انواع استعمار سخن می‌گوید، هم از نظریات مختلف در زمینۀ مطالعات پسااستعماری و هم از بازتاب‌ها و نمودهای گفتمان استعمار در بعضی آثار مطرح ادبیات جهان.

مروری بر کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار»
کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار» از پیشگفتار و سیزده گفتار تشکیل شده است. گفتارهای این کتاب، چنانکه حمید عضدانلو خود در پیشگفتار آن توضیح داده است، «در عین استقلال، به یکدیگر وابسته است و مجموعه‌ای را تشکیل می‌دهد که مستقیم یا نامستقیم، سروکارش با ادبیات و نظریه‌های پسااستعماری و گفتمان استعمار است.» بعضی از گفتارهای کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار» قبلاً، در فاصلۀ سال‌های 95 تا 96 خورشیدی، در مجلۀ «اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی» چاپ شده بوده‌اند و با اندکی تغییر در کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار» بازنشر شده‌اند.
حمید عضدانلو در گفتارهای گوناگون کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار» از مباحث مختلف مرتبط با استعمار و استعمار نو و مطالعات پسااستعماری سخن گفته است. در این کتاب از پایه‌های نظری و فلسفی مطالعات پسااستعماری سخن رفته و همچنین به معرفی و توضیح نظریات متفکران مهم و تأثیرگذار مطالعات پسااستعماری پرداخته شده است. ادبیات پسااستعماری و تحلیل آثار ادبی براساس رویکرد پسااستعماری از دیگر موضوعاتی است که کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار» به آن می‌پردازد.
گفتارهای سیزده‌گانۀ این کتاب عبارتند از: «استعمار و انواع آن»، «نگاهی گذرا به مطالعات پسااستعماری»، «از ایدئولوژی تا گفتمان»، «بازنمایی، قدرت، زبان، سوژه و معنا»، «فرانتس فانون و روانکاوی سوژه استعمار»، «امپریالیسم زبان، استعمار ذهن»، «ادوارد سعید و جایگاه او در ادبیات و نظریه‌های پسااستعماری»، «گفتمان استعمار»، «فرودستان: از گرامشی تا اسپیوک»، «هومی بابا: آمیختگی، تزلزل و تقلید»، «آلبر ممی: از نظریۀ پسااستعمار تا گفتمان استعمار»، «ویلیام شکسپیر و گفتمان استعمار در نمایشنامۀ طوفان» و «دنیل دفو و گفتمان استعمار در رمان رابینسون کروزو».
در بخشی از کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار» می‌خوانید:
«استعمار چیست؟ آیا دوران استعمار به پایان رسیده است؟ چگونه کشورهای مستعمره به استقلال خود دست یافتند و از چه راهی (راه‌ها) خود را به دوران پسااستعمار رساندند؟ دوران استعمار چه میراثی برای کشورهای مستعمره و حتی استعمارگر باقی گذاشته است؟ پسااستعمار به چه معنی است؟
تلاش برای پاسخ دادن به این پرسش‌ها راهگشای مطالعاتی جدید شد که نام ادبیات و نظریه‌های استعماری و پسااستعماری بر آن نهاده‌اند. این شعبه از مطالعات راه خود را به دانشگاه‌های معتبر آمریکا و اروپا باز کرد و اکنون، نزدیک به سه دهه است که درس‌هایی با همین نام یا نام‌های مشابه در دانشکده‌های علوم انسانی و اجتماعی ارائه می‌شود. به باور ادوارد سعید، یکی از راه‌ها برای پاسخ‌ دادن به این پرسش‌ها پرداختن به ارتباط فرهنگ و سیاست است. سعید بر این نکته تأکید می‌کند که ادبیات فراهم‌آورنده ابزارهایی برای درک بهتر مبارزه‌های آزادی‌خواهانۀ ملی، شکل‌گیری هویت‌های جمعی و سیاست‌های بین‌المللی اواخر سده بیستم است. به باور او، در راه تلاش برای کسب استقلال و رهایی از سلطۀ استعماری اروپاییان، ادبیات در احیای میراث فرهنگ ملی، احیای مجدد زبان و اصطلاح‌های بومی، بازسازی تاریخ‌های محلی و... نقشی حیاتی بازی کرده است. ادبیات نه‌تنها مقاومت در برابر هجوم خارجیان را فعال‌تر کرد، بلکه عاملی برای روشنگری و آگاهی بیشتر مردم کشورهای مستعمره شد.
در کل، ادبیات و نظریه‌هایی که در این شعبه از مطالعات بررسی می‌شود، در طیفی حرکت می‌کند که یک سر آن ادبیات و نظریه‌هایی است که نویسندگان و نظریه‌پردازان کشورهای مستعمره پیشین تولید کرده‌اند و می‌کنند و سر دیگر آن‌هایی است که نویسندگان و نظریه‌پردازان کشورهای استعمارگر در اختیار ما قرار داده‌اند و می‌دهند. این شعبه از مطالعات بر پویایی فرهنگی، ویژگی‌های روان‌شناختی و اقتصاد سیاسی کشورها و جوامع زیر سلطۀ استعمار، فرایندهای رهایی از استعمار، جهانی شدن، رابطۀ ملی‌گرایی و استعمار و نیز، رابطۀ جهانی شدن و امپراتوری‌های استعمارگر تمرکز دارد. همچنین، این شعبه از مطالعات به آوارگی و مهاجرت‌های بین‌المللی مردمی به دلیل استعمار می‌پردازد. مسائل کلیدی که در این شعبه از مطالعات به آن‌ها پرداخته می‌شود، عبارت است از: ادبیات جهانی درباره کشورگشایی‌های استعماری؛ انواع مقاومت در برابر قدرت‌های استعماری؛ سیاست‌های ملّی دوران پسااستعمار؛ تأثیر دوران استعمار بر تقسیم‌بندی‌های نژادی، قومی، مذهبی، طبقاتی، جنسیتی و زبان. همچنین، این پرسش برای بسیاری از تحلیل‌گران این شعبه از مطالعات مطرح است که چگونه می‌توان از دوران پسااستعمار در زمانی صحبت کرد که هنوز بخشی عمده از سرزمین فلسطین مستعمره است و دولت‌های پسااستعماری مانند هندوستان و سودان هنوز به طرزی شگفت‌انگیز به اقلیت‌های قومی و مذهبی خود خشونت‌هایی روا می‌دارند که تفاوت چندانی با خشونت‌های دوران استعمار ندارد؟ چگونه می‌توان مفهوم پسااستعمار را در زمانی به کار برد که آمریکا، میراث‌خوار امپراتوری‌های اروپای دوران استعمار، به صورت یک امپراتوری جدید استعمارگر ظهور کرده است؟»
کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار: دریچه‌ای به ادبیات و نظریه‌های پسااستعماری» در نشر نی منتشر شده است.

درباره حمید عضدانلو، نویسنده کتاب «از استعمار تا گفتمان استعمار»
حمید عضدانلو (با نام اصلیِ حیدر قجر عضدانلو)، متولد 1327 در تهران، نویسنده و مترجم ایرانی در زمینۀ علوم سیاسی و اجتماعی و فلسفه است. عضدانلو دارای کارشناسی ارشد علوم سیاسی از دانشگاه مینه‌سوتای آمریکا و نیز دارای دکتری مطالعات تطبیقی در گفتمان جامعه از همین دانشگاه است. تدریس در دانشکده‌های جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن و دانشگاه شهید بهشتی و نیز نگارش مقالات گوناگون در حوزه مدرنیته و جامعه‌شناسی از جمله سوابق دانشگاهی و فعالیت‌های علمی عضدانلو است. او همچنین آثار مختلفی را در زمینۀ فلسفه و جامعه‌شناسی و علوم سیاسی تألیف و ترجمه کرده است. از تألیفات عضدانلو می‌توان به کتاب‌های «گفتمان و جامعه» و «سیاست و بنیان‌های فلسفی اندیشۀ سیاسی» و از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «رساله‌ای درباره حکومت» و «نقش روشنفکر» اشاره کرد.