خطاب عربی معاصر
بررسی تحلیلی انتقادی

کتاب «خطاب عربی معاصر: بررسی تحلیلی انتقادی» اثر محمد عابد جابری
بررسی نقادانۀ الگوهای فکری و ساخت اندیشۀ عرب از عصرِ تجدد به این سو. محمد عابد جابری در کتاب «خطاب عربی معاصر: بررسی تحلیلی انتقادی» اگرچه در درجۀ اول مسائل جهان عرب و رویکرد روشنفکران عرب معاصر را در مواجهه با سنت و تجدد با نگاهی انتقادی مورد بررسی قرار می‌دهد، اما آنچه در این کتاب مطرح می‌کند می‌تواند بیرون از مرزهای جهان عرب و در سرزمین‌های دیگری هم که جزوی از جهان سوم و کشورهای توسعه‌نیافته به حساب می‌آیند قابل پیگیری و تحقیق و تأمل باشد.
کتاب «خطاب عربی معاصر»، با عنوان اصلی الخطاب العربی المعاصر: دراسه تحلیلیه نقدیه»، کتابی‌ست درباره متون نظری و استدلالی‌ای که از دوره تجدد عربی در قرن نوزدهم تا اواخر قرن بیستم به زبان عربی و در جهان عرب پدید آمده‌اند؛ یعنی متونِ عربیِ پدید آمده در عصری که به «عصر نهضت» معروف است. جابری در کتاب «خطاب عربی معاصر» با نگرشی نقادانه ساخت اندیشه در این متون را عیان می‌کند و نشان می‌دهد که مواجهۀ روشنفکران و اندیشمندان عرب با غرب و میراث خودشان چه نوع مواجهه‌ای بوده و حضور میراث و سنت در تفکر عربِ معاصر چه تأثیری بر نگرش او به مسائل جدید گذاشته است.
متن اصلی کتاب «خطاب عربی معاصر» اولین بار در سال 1982 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «خطاب عربی معاصر»
کتاب «خطاب عربی معاصر» از مقدمه‌ای با عنوان «خطاب ... خوانش» و پنج فصل تشکیل شده که عبارتند از: «خطاب نهضوی»، «خطاب سیاسی»، «خطاب ملی‌گرایی»، «خطاب فلسفی» و «جمع‌بندی و آفاق».
چنانکه در مقدمۀ احسان پشت‌مشهدی بر ترجمۀ فارسی کتاب «خطاب عربی معاصر» توضیح داده شده، منظور از «خطاب» در این کتاب «سازه یا بنایی از افکار است که به صورت استدلالی بنا شده است و یک نظر را می‌سازد.» جابری در کتاب «خطاب عربی معاصر»، باز چنانکه در همین مقدمه اشاره شده، «در پی خوانشی است که وجه "نامعقول" خطاب معاصر عربی را رو کند. از همین‌رو به عمد قطعاتی را برای خوانش خود برمی‌گزیند که به بیشترین و بهترین شکلی "نامعقولیت" خطاب را عیان می‌سازد.»
آنچه جابری در کتاب «خطاب عربی معاصر» ـ با رویکردی انتقادی به متون موردنظرش در این کتاب ـ مخاطب را به آن توجه می‌دهد، فکر کردن به موضوعات جدید براساس روش‌ها و الگوهای تفکرِ برآمده از میراث فکریِ به جا مانده از گذشته و نیز ناتوانی از درونی و بومی کردن تفکر وارداتیِ غرب است. جابری در «خطاب عربی معاصر» نشان می‌دهد که در خطاب‌های مدّنظرش در این کتاب، موضوعات جدید در چارچوب میراث گذشته درک می‌شوند و دستمایۀ تأمل قرار می‌گیرند و این در سویه‌ها و رویکردهای فکری گوناگون روشنفکران عرب دوران تجدد مشهود است. در واقع جابری تناقضی را در خطاب عربی معاصر کشف و آن را در کتابِ خود برجسته کرده است.
در بخشی از کتاب «خطاب عربی معاصر» می‌خوانید: «بی‌تردید پیشگامان بیداری عربی جدید اهمیت اندیشه را درک کرده بودند و چه بسا بسیاری از ایشان به صورت خاص اولویت نسبی اندیشه به عمل را نیز درک کرده بودند. همگی ایشان به تمهید اندیشه‌ی قادر بر انجام رسالت نهضت و موفقیت آن فرا می‌خواندند؛ و بر نشر آگاهی و آموزش همگانی تأکید می‌ورزیدند و مردم را به حکمت عقل به جای تسلیم بر نوشته‌های پیشین یا باور به خرافات فرا می‌خواندند. ولی نقطه ضعف شاید اساسی و ضربه کاری بر طرح نهضت عربی جدید آن بود که ایشان درک نکردند و یا شاید آگاه نبودند که سلاح نقد می‌بایست نقد سلاح را مقدم بر خود و یا همراه با خود داشته باشد. ایشان از نقد عقل غفلت کردند. از همین رو نهضت را راحت تصور کردند، برای آن برنامه ریختند و در راه آن مجاهدت نمودند. ولی تصور ایشان از نهضت یا با بازپروری گذشته بود و یا با مفاهیم حاضر و آماده‌ای که بدون حضور ایشان به عمل آمده بود و بنابراین در موطن خویش چیز دیگری بودند و یا موعد آنها گذشته بود؛ مفاهیمی که به درستی عربی نمی‌شد و تلاش کافی برای بومی‌سازی و عصری‌سازی و جعل آنها صورت نمی‌گرفت، تا از خلال تحلیل مطابق با واقع و یا تعبیر واقع گردند و بتوانند عمل عربی را با جهاز نظری لازم برای تحقق تغییر و بناء نهضت یاری رسانند.»

درباره محمد عابد جابری، نویسنده کتاب «خطاب عربی معاصر»
محمد عابد جابری، متولد 1935 و درگذشته به سال 2010، فیلسوف، روزنامه‌نگار، مقاله‌نویس و پژوهشگر اندیشۀ عربی ـ اسلامی اهل مراکش و از برجسته‌ترین و مهم‌ترین روشنفکران معاصر جهان عرب است. جابری دارای دکترای فلسفه از دانشگاه ادبیات و علوم انسانیِ رباط بود. او مدتی، بعد از گرفتن دیپلم ادبی، در روزنامۀ «العالم» به کار روزنامه‌نگاری پرداخت و بعد از آن هم با ماهنامۀ «فکر و نقد» همکاری می‌کرد. جابری به آوردن فلسفه به ساحت سیاست معتقد بود و این دو را ساحت‌هایی جدا از یکدیگر نمی‌دانست. از همین رو به مسائل سیاسی جهان عرب، از جمله موضوع فلسطین، نیز حساس بود. از پروژه‌های فکری اصلیِ جابری نقد عقل عربی بود که ماحصل آن کتابی چهارجلدی در این زمینه است. از آثار او می‌توان به کتاب‌های «ما و میراث فلسفی‌مان» و «فهمِ قرآنِ حکیم: تفسیر سوره‌های قرآن براساس ترتیب نزول»، «چالش اندیشۀ عربی معاصر»، «عقلانیت اخلاقیِ عربی و تأثیر سنت خسروانی» و «دموکراسی و حقوق بشر» اشاره کرد.

درباره ترجمۀ فارسی کتاب «خطاب عربی معاصر»
کتاب «خطاب عربی معاصر: بررسی تحلیلی انتقادی» با ترجمه و مقدمۀ احسان پشت‌مشهدی در انتشارات آس منتشر شده است. دکتر احسان پشت‌مشهدی، متولد 1362، دارای دکترای فلسفه از دانشگاه تهران است. او در دولت‌های یازدهم و دوازدهم رئیس مرکز توسعه و سیاست‌های راهبردی وزارت راه و شهرسازی بوده است. پشت‌مشهدی کتاب «چالش اندیشۀ عربی معاصر» را نیز از محمد عابد جابری به فارسی ترجمه کرده است.