ذهن اسیر

کتاب «ذهن اسیر» نوشتۀ چسواو میوُش
نقدی صریح بر کمونیسم و وسوسه‌های آن. چسواو میوُش در کتاب «ذهن اسیر» با رویکردی نقادانه و با اتکا به تجربیات خود به‌عنوان کسی که کمونیسم را در هیئتی استالینیستی، یعنی مخوف‌ترین شکل آن، از نزدیک دیده و تجربه کرده است، از دام‌هایی می‌گوید که کمونیسم پیش پای روشنفکران پهن می‌کند.
کتاب «ذهن اسیر»، با عنوان اصلی Zniewolony umysł و عنوان انگلیسی The Captive Mind، زمانی نوشته شد که میوُش خود تازه از لهستان تحت سیطره و نفوذ استالینیسم به فرانسه گریخته بود.
کتاب «ذهن اسیر» را با کتاب‌های «1984» جورج اورول و «ظلمت در نیمروز» آرتور کوستلر» مقایسه کرده‌اند.
متن اصلی کتاب «ذهن اسیر» اولین بار در سال 1953 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «ذهن اسیر»
موضوع کتاب «ذهن اسیر»، چنانکه چسواو میوُش خود در یادداشتی که در سال 1981، یعنی سی سال بعد از انتشار این کتاب، بر آن نوشته است توضیح می‌دهد، «آسیب‌پذیریِ ذهن قرن بیستمی در برابر فریبندگی آموزه‌های اجتماعی – سیاسی و آمادگی‌اش برای پذیرش وحشتِ رژیمی توتالیتر در آینده‌ای فرضی است.»
میوُش در کتاب «ذهن اسیر» در پی علت‌یابی اشتیاق به یقین و قطعیت از هر نوع، حتی خیالی‌ترین انواع آن، است و چنانکه که از یادداشتی که ذکرش رفت برمی‌آید، گویی سی سال بعد از انتشار چاپ اول این کتاب، آن را همچنان واجد موضوعیت می‌بیند چرا که معتقد است «کششی که تفکر توتالیتری، چه از نوع چپ و چه راست، از آن بهره می‌گیرد متعلق به گذشتۀ جهان نیست؛ برعکس، گویا رو به افزایش است.»
کتاب «ذهن اسیر» از خلال روایت تجربه‌ها و مشاهدات و دریافت‌های شخصی چسواو میوُش، تصویری روشن از نظام توتالیتر حاکم بر روسیۀ شوروی و کشورهای اروپای شرقی و آنچه در این کشورها به دموکراسی‌های خلق معروف بود و شیوۀ تأثیرگذاری آن بر ذهن روشنفکران این کشورها به دست می‌دهد.
میوُش در کتاب «ذهن اسیر» ما را با خود به دنیای روشنفکران بلوک شرق، که تحت سیطرۀ حکومت‌های کمونیستی می‌زیستند، می‌برد تا ببینیم و دریابیم که آن حکومت‌ها چگونه بر ذهن روشنفکران اثر می‌گذاشتند و شیوۀ تفکرشان را شکل و جهت می‌دادند و آن‌ها را سرسپردۀ خود می‌کردند. درواقع کتاب «ذهن اسیر» سازوکاری را شرح می‌دهد که از طریق آن استقلال نویسنده و روشنفکر از او گرفته می‌شود و نویسندگان و روشنفکران یک جامعه، طی این سازوکار، به سرسپردگان و فرمانبران ایدئولوژی‌ای بدل می‌شوند که حکومت به آن‌ها تزریق می‌کند. این سرسپردگی را میوُش، به‌عنوان یک نویسنده و روشنفکرِ زیسته در نظامی توتالیتر، از نزدیک دیده و درک کرده است و کتاب «ذهن اسیر» ماحصل این درک است.
میوُش خود کتاب «ذهن اسیر» را نبردگاهی معرفی می‌کند که او در آن به مبارزاتش علیه آموزۀ سیاسی‌ای که با آن به مخالفت برخاسته است شکل می‌دهد.
کتاب «ذهن اسیر» از یادداشت نویسنده و پیشگفتار او بر این کتاب و نُه فصل تشکیل شده است. فصل‌های نُه‌گانۀ کتاب «ذهن اسیر» عبارتند از: «قرص مورتی‌بینگ»، «نگاه به غرب»، «کِتمان»، «آلفا، مرد اخلاق»، «بِتا، عاشق ناکام»، «گاما، بردۀ تاریخ»، «دلتا، آوازخوان دوره‌گرد»، «انسان، این دشمن» و «درس‌های بالتیک».
در بخشی از کتاب «ذهن اسیر» از زبان خود چسواو میوُش، دربارۀ این کتاب و آنچه او در آن قصد بیانش را دارد، می‌خوانید: «این کتاب، خواننده را به دنیایی می‌برد که اهالی‌اش روشنفکران ورشو، پراگ، بخارست و بوداپست هستند. این دنیا برای من آشناست، اما برای خواننده‌ام می‌تواند همان‌قدر بیگانه و چه‌بسا حیرت‌آور باشد. تلاش دارم توضیح دهم که ذهن انسان در دموکراسی‌های خلق چگونه کار می‌کند. اگر توانسته‌ام این کتاب را بنویسم برای این است که نظام ابداعیِ مسکو به‌نظرم بی‌نهایت عجیب بوده و هست. هر تمدنی، اگر با سادگی کودکانه‌ای به آن بنگریم (چنان‌که سوئیفت به انگلستان دورۀ خود نگریست)، وجوهی عجیب‌وغریب در خود دارد که آدم‌ها آن‌ها را همچون چیزهایی کاملاً طبیعی پذیرفته‌اند، زیرا به آن‌ها خو گرفته‌اند. اما این در هیچ جای دیگری مانند تمدنِ شرق، که زندگی هشتصد میلیون نفر را شکل می‌دهد، برجسته نیست.»

دربارۀ چسواو میوُش، نویسندۀ کتاب «ذهن اسیر»
چسواو میوُش (Czesław Miłosz) که نامش در ایران به چسلاو میلوش هم ترجمه شده، متولد 1911 و درگذشته به سال 2004، شاعر، نویسنده، مترجم و دیپلمات لهستانی – امریکایی و برندۀ جایزۀ نوبل ادبیات سال 1980 است.
میوُش در زمان جنگ جهانی دوم در ورشو می‌زیست و از اشغال این شهر به دست نیروهای آلمان نازی جان سالم به‌در برد. بعد از جنگ، زندگی تحت سیطرۀ کمونیسم را تجربه کرد و خودش نیز مدتی به اندیشه‌های سوسیالیستی گروید و وابستۀ فرهنگی دولت لهستان شد. وابستگی میوُش به کمونیسم و حکومت کمونیستی اما دوام نیافت و او سرانجام به فرانسه گریخت و سپس به امریکا مهاجرت کرد.
میوُش آثارش را به زبان‌های لهستانی و انگلیسی می‌نوشت. او با اشعارش، به‌ویژه اشعاری که دربارۀ جنگ سرود، و ارزیابی نقادانه‌اش از استالینیسم در کتاب «ذهن اسیر» شهرتی جهانی یافت.
اخلاق، سیاست، تاریخ و ایمان موضوعاتی هستند که میوُش در آثارش به آن‌ها پرداخته است. او همچنین، به‌عنوان مترجم، در معرفی آثار غربی به مخاطبان لهستانی نقشی مهم ایفا کرد و مخاطبان غربی را نیز به آگاهی بیشتر از ادبیات اسلاوی فراخواند.
از جمله آثار چسواو میوُش می‌توان به کتاب‌های «قبضۀ قدرت»، «سرزمین مادری»، «امپراتوری زمین: حالات خیالات غریب»، «ناقوس‌ها در زمستان»، «زمین دست‌نیافتنی»، «کوه‌های پارناسوس»، «قلمرو بومی» و «تاریخ ادبیات لهستانی» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «ذهن اسیر»
کتاب «ذهن اسیر» با ترجمۀ پویان رجایی در بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است.
پویان رجایی، متولد 1365، مترجم ایرانی است. از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب «برگ‌ریزان: کلام آخر دربارۀ زندگی، عشق، جنگ و خدا» اشاره کرد.