تاریخ چیست؟

کتاب «تاریخ چیست؟» اثر همایون کاتوزیان
مجموعه‌ای از مقاله‌ها، گفت‌وگوها و یادداشت‌های همایون کاتوزیان درباب موضوعات گوناگون. همایون کاتوزیان در کتاب «تاریخ چیست؟» از تاریخ، ادبیات، اقتصاد و سیاست سخن گفته و همچنین به نقل بخشی از خاطرات شخصی خود پرداخته است.
کتاب «تاریخ چیست؟»، علاوه بر چهرۀ علمی همایون کاتوزیان، وجهی دیگر از شخصیت او را نیز به ما می‌شناساند. آن‌ها که با نوشته‌های کاتوزیان آشنا هستند می‌دانند که ادبیات و نقد ادبی یکی از دغدغه‌ها و علاقه‌مندی‌های اوست و گواهش هم نوشته‌های پژوهشی و نقادانۀ او دربارۀ صادق هدایت است. در کتاب «تاریخ چیست؟» اما با کاتوزیانِ اهل ادبیات، نه‌فقط در کسوت منتقد ادبی، که در کسوت شاعر و داستان‌نویس نیز آشنا می‌شویم و قصه و شعری هم از او، در کنار مقالات و مصاحبه‌ها و یادداشت‌ها و خاطراتش، می‌خوانیم.
کتاب «تاریخ چیست؟» همچنین حاوی تصویری از تاریخ ایران مدرن، از منظر یکی از کارشناسان و متخصصان این حوزه است.
بعضی مطالب کتاب «تاریخ چیست؟» قبلاً در نشریات مختلف، از جمله مجلات «بخارا» و «نسیم بیداری»، منتشر شده‌اند. بعضی مطالب این کتاب هم در اصل به زبان فارسی نوشته نشده‌اند و ترجمۀ آن‌ها در این کتاب آمده است.

مروری بر کتاب «تاریخ چیست؟»
مطالبی که از همایون کاتوزیان در کتاب «تاریخ چیست؟» گردآوری و منتشر شده‌اند، در چهار بخش «مباحث نظری»، «تاریخ معاصر»، «ادبیات» و «خاطرات شخصی» تنظیم شده‌اند.
کتاب «تاریخ چیست؟» مجموعاً از بیست‌ونُه مقاله و مصاحبه و یادداشت و قصه و شعر و خاطره‌نگاری تشکیل شده است.
کاتوزیان خود در یادداشت کوتاهی که در ابتدای کتاب «تاریخ چیست؟» نوشته است، دربارۀ مطالبِ گردآمده در این کتاب، این‌گونه توضیح می‌دهد: «این مقالات و مصاحبه‌ها در چند سال اخیر گرد آمده‌اند: شامل بسیاری از وجوه تاریخ مدرن ایران علاوه بر یک داستان و یک شعر، که پاره‌ای از علائق مرا در علم و هنر می‌پوشانند.»
بخش اول کتاب «تاریخ چیست؟» به مباحثی نظری درباب موضوعاتی چون تاریخ، تاریخ اقتصادی و غرب‌زدگی اختصاص دارد.
در بخش دوم کتاب «تاریخ چیست؟» به بعضی رویدادها و شخصیت‌های سیاسی مهم تاریخ معاصر ایران پرداخته شده است.
بخش سوم کتاب «تاریخ چیست؟» درباب ادبیات است. در این بخش، شعری هم به نام «تاریخ بود» از همایون کاتوزیان منتشر شده است.
بخش چهارم و پایانی کتاب «تاریخ چیست؟» هم به روایت خاطراتی شخصی اختصاص دارد.
عنوان‌های مطالبی که در کتاب «تاریخ چیست؟» می‌خوانید عبارتند از: «تاریخ چیست؟»، «اهمیت تاریخ اقتصادی و ویژگی‌های بنیادی تاریخ اقتصادی ایران»، «غرب‌زدگی: مجاهدت‌ها و مصائب آن»، «درباره‌ی "جامعه‌ی کوتاه‌مدت"»، «شباهت‌ها و تفاوت‌های دو انقلاب»، «مشروطه و هرج‌ومرج»، «مشروطه؛ انقلابی برای قانون»، «تحول مجلس شورای ملی»، «ملی شدن صنعت نفت در یک نگاه»، «مصدق، ناسیونالیسم و سوسیالیسم»، «امینی، شاه و جبهه‌ی ملی»، «روایت سنجابی، ملکی و صدیقی از مخالفت با رفراندومِ مصدق»، «خلیل ملکی و تئوری توطئه‌ی اصلاحات»، «برای ملکی سوسیالیسم بدون دموکراسی معنا نداشت»، «انشعاب‌های دهه‌ی 20 و دهه‌ی 40 در حزب توده»، «حکایت هم‌چنان باقی‌ست»، «انور خامه‌ای»، «سید ضیا و انگلیس‌ها»، «نهم اسفند، از نگاهی دیگر»، «کلامی چند در اندیشه و ادب سعدی»، «ادبیات و سیاست در ایران 1304 – 1299»، «شعرِ انقلابِ مشروطه»، «داستان‌نویسی جمال‌زاده»، «پیشینه‌های بوف کور»، «درباره‌ی صادق هدایت»، «تاریخ بود»، «بورس تحصیلی»، «با یاد دوست عزیز فقیدم حبیب لاجوردی» و «پرینستون و تجربه‌ی یازده سپتامبر».
کتاب «تاریخ چیست؟» در نشر مرکز منتشر شده است.

دربارۀ همایون کاتوزیان، نویسندۀ کتاب «تاریخ چیست؟»
محمدعلی همایون کاتوزیان، متولد 1321 در تهران، مورخ، اقتصاددان، نظریه‌پرداز و پژوهشگر علوم سیاسی و منتقد ادبی ایرانیِ ساکن انگلستان است.
کاتوزیان دارای لیسانس اقتصاد از دانشگاه بیرمنگام، فوق لیسانس اقتصاد از دانشگاه لندن، دکترای اقتصاد از دانشگاه کنت و عضو هیئت علمی شرق‌شناسی دانشگاه آکسفورد است.
کاتوزیان پژوهشگر مسائل مربوط به ایران است و کارهای پژوهشی‌اش در این زمینه، حوزه‌های گوناگون و متنوعی را دربرمی‌گیرد. او همچنین سردبیر نشریۀ «ایرانشناسی» است. این نشریه از طرف انتشارات راتلج و با حمایت انجمن بین‌المللی ایرانشناسی منتشر می‌شود و ژاله آموزگار، تورج دریایی، عباس امانت، تورج اتابکی و علی میرسپاسی از اعضای هیئت تحریریه و شورای مشورتی آن هستند.
از جمله نظریات مطرح کاتوزیان در زمینۀ ایران، نظریۀ او دربارۀ کوتاه‌مدت بودن جامعۀ ایران است.
از آثار «همایون کاتوزیان» می‌توان به کتاب‌های «ایران، جامعۀ کوتاه‌مدت و 3 مقالۀ دیگر»، «تضاد دولت و ملت: نظریۀ تاریخ و سیاست در ایران»، «مصدق و مبارزه برای قدرت در ایران»، «صادق هدایت از افسانه تا واقعیت»، «درباره‌ی بوفِ کورِ هدایت»، «دولت و جامعه در ایران: انقراض قاجار و استقرار پهلوی»، «اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی»، «چهارده مقاله در ادبیات، اجتماع، فلسفه و اقتصاد»، «هشت مقاله در تاریخ و ادب معاصر»، «خلیل ملکی: سیمای انسانی سوسیالیسم ایرانی»، «طنز و طنزینه هدایت»، «سعدی، شاعر زندگی، عشق و شفقت» و «دربارۀ جمال‌زاده و جمال‌زاده‌شناسی» اشاره کرد.