فرانکنشتاین یا پرومته ی نوین

کتاب «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» نوشته مری شِلی، ترجمه کاظم فیروزمند

پیشرفت علم همواره نوید آینده‌‌ای بهتر را به انسان داده است اما در عین‌حال این پیشرفت لبه‌ای دیگر هم داشته که گاه مخرب بوده و ویرانگر. تولید بمب‌‌ها و سلاح‌های کشتار جمعی یا تخریب روزافزون محیط زیست به دلیل صنعتی‌شدن هرچه بیشتر جهان از جمله این اثرات مخرب در سده‌های اخیر بوده است. با ظهور مدرنیته و پیشرفت پرسرعت علم انسان بیش از هر زمان دیگری خود را در نقطه کانونی جهان دید و این تصور شکل گرفت که انسان روزی می‌تواند در مقام خالق، مخلوقی دیگر بیافریند. این البته تصوری خالی از وحشت نبوده چرا که تخیل بی‌حد انسان بی‌درنگ با این پرسش هم روبرو شد که اگر ما روزی مخلوقاتی دیگر به وجود بیاوریم و بعد آنها بر ما چیره شوند چه سرنوشتی خواهیم داشت؟ این مسئله به کرات در ادبیات و سینما و دیگر فرم‌های هنری مطرح شده اما شاید عجیب به نظر برسد که این موضوع به گونه‌ای درخشان در سال‌های آغازین قرن نوزدهم در رمانی با نام «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» اثر مری شلی مطرح شده بود و این زمانی است که افق‌های پیش روی علم به اندازه امروز گسترده به نظر نمی‌رسید.

مروری بر کتاب «فرانکشتاین یا پرومته نوین»
کتاب «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» رمانی کلاسیک است که نه فقط در میان ادبیات انگلستان بلکه در ادبیات جهانی جایگاهی معتبر دارد. رمان روایت زندگی دانشمند و پزشکی جاه‌طلب به نام ویکتور فرانکنشتاین است که با به هم دوختن تکه‌های بدن مردگان و با به کارگیری نیروی الکتریسیته، هیولایی به شکل انسان می‌آفریند.
«فرانکنشتاین یا پرومته نوین» رمانی گوتیک است که در ژانر ادبیات علمی-تخیلی جای می‌گیرد. مری شلی در این رمان سویه‌‌ای مخرب از پیشرفت علم را به تصویر کشیده است؛ پیشرفتی که به ضد خودش بدل شده و به آفرینش نیروی شر در قالب هیولایی ویرانگر منجر شده است. هیولایی که البته حسی دوگانه در ما برمی‌انگیزد: رفتار او اگرچه اهریمنی است اما در عین حال احساسات ما را هم با خود همراه می‌کند و در نظرمان بی‌گناه جلوه می‌کند. مخلوق ویکتور، با شر درآمیخته و امکان محدود کردن شرارت‌هایش وجود ندارد اما خود او در پیش آمدن این وضعیت نقشی نداشته است.
کتاب «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» از مشهورترین و تاثیرگذارترین رمان‌های علمی-تخیلی است که در قرن نوزدهم گمانه‌زنی هراس‌آوری درباره آینده پیشرفت علم کرده است. این رمان مهم‌ترین و اصلی‌ترین مولفه‌های ژانر علمی-تخیلی را در خود جای داده است. رمان علمی-تخیلی را می‌توان ژانری ادبی دانست که در آن داستانی تخیلی مربوط به آینده روایت می‌شود که دانشمندان به عنوان شخصیت‌های محوری آن حضور دارند و همچنین گمانه‌زنی نیز در این داستان‌ها پررنگ و محوری است.
سبک روایتی که مری شلی در رمان «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» به کار گرفته هم قابل توجه است. رمان فرمی نامه‌نگارانه دارد و از نامه‌های پی‌درپی شکل گرفته است. نویسنده این نامه‌ها شخصیتی به نام والتون است که درواقع محققی است که به قطب شمال سفر کرده اما در میان کوه‌های یخ گرفتار شده است. او در آنجا ویکتور فرانکنشتاین را که در حال احتضار بوده نجات می‌دهد. ویکتور نیز که در پی یافتن مخلوقش سر از آنجا درآورده وقایع هولناکی را که پشت سر گذاشته برای والتون تعریف می‌کند. والتون نیز تمام این اتفاقات را در نامه‌هایی پیاپی برای خواهرش می‌نویسد.
شخصیت اصلی رمان «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» کسی است که از کودکی علاقه‌ای زیاد به علم داشته است. ویکتور همچنین به فلسفه و ماورا‌طبیعه هم علاقه داشته و همین ویژگی‌ها سبب شده که او به سمت خلق یک هیولا گام بردارد. او که در بزرگسالی به دانشمندی بزرگ تبدیل شده با کنار هم قرار دادن تکه‌هایی از مردگان و جان بخشیدن به آنها از طریق علم، مخلوقی می‌آفریند که هیولایی واقعی است. مخلوقی که مثل انسان حیات دارد و در غیاب خالقش از محیط آزمایشگاه خارج می‌شود و پا به جهان بیرون می‌گذارد.
پس از انتشار «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» آثار مشابه دیگری درباره وجوه مخرب مدرنیته و علم نوشته می‌شود و از این نظر این رمان پیشگام به شمار می‌رود. مری شلی زمانی «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» را می‌نویسد که می‌توان آن دوره انتقال از عصر رمانتیسم قرن هجدهم به علم‌باوری قرن نوزدهم نامید. به طور کلی رمان‌های دلهره‌آور در پیشبرد نهضت رمانتیک تاثیری بزرگ داشتند.
اغلب نویسندگان رمان‌های گویتک گفته‌اند طرح یا ایده اصلی داستان‌هایشان را در خواب و رویا دیده‌اند و مری شلی نیز همین را درباره رمان «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» گفته است. او در سال 1831 در مقدمه‌ای بر یکی از چاپ‌های کتابش به این پرسش پاسخ داده بود که ایده هولناک رمانش چگونه در نوجوانی در ذهن او شکل گرفته بود؟ او می‌گوید که ایده رمان «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» را اولین‌بار در خواب دیده است. او خواب دیده که دانشجویی نحیف که به راه علوم و فنون خفیه رفته بالای سر جنازه‌ای قرار دارد و در کار خلق و ساختن است: «هیکل هراس‌انگیز مردی را می‌دیدم که دراز به دزار افتاده بود و، با به کار افتادن موتور قدرتمندی، آثار حیات در او ظاهر می‌شد.» جنازه تکان می‌خورد و رعشه‌ای به تنش می‌افتد و حرکتی نیمه‌جان می‌کند. مری شلی از رویای مهیبی که دیده به وحشت می‌افتد و بیدار که می‌شود می‌گوید کاش بتوانم قصه‌ای بنویسم که خواننده نیز به همین اندازه به هراس بیافتد.
هیولاها از چهر‌ه‌ها و مضامین مرسوم ادبیات رمانتیک به شمار می‌روند و این ویژگی در رمان «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» دیده می‌شود. حکایت خلق این رمان از حکایت‌های خواندنی تاریخ ادبیات است. در سال 1816 مری شلی و عده‌ای دیگر در خانه لرد بایرون، شاعر نامدار انگلیسی، جمع شده بودند. بایرون قطعاتی از داستان‌های خوفناک گوتیک را در این جمع می‌خواند و سپس تصمیم گرفته می‌شود که برای نوشتن بهترین داستان ترسناک و خلق هیولاهای تازه به رقابت بپردازند. نتیجه این رقابت خلق رمان‌های «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» مری شلی و «خون‌آشام» پولیدوری بود.

درباره مری شلی نویسنده کتاب «فرانکنشتاین یا پرومته نوین»
مری شلی در سی‌ام اوت 1797 در انگلستان متولد شد. پدر و مارش هر دو از نویسندگان شناخته شده دوران به شمار می‌رفتند و از این‌رو مری از کودکی در جمع شاعران و نویسندگان بزرگی که به خانه آنها رفت‌وآمد داشتند بزرگ شده بود. یکی از آنها شاعر مشهور رمانتیک، پرسی بیش شلی، بود. مری در سال 1814 با پرسی بیش شلی ازدواج کرد و در سال 1818 با او به ایتالیا رفت. شوهر مری در سال 1822 درگذشت و او به انگلستان بازگشت و در سال 1851 پس از یک دوره طولانی بیماری درگذشت. «فرانکنشتاین یا پرومته نوین»‌ مشهورترین اثر مری شلی است و به جز این تعداد دیگری رمان، مجموعه داستان و سفرنامه از او به جامانده است.
درباره ترجمه فارسی کتاب «فرانکنشتاین یا پرومته نوین»
رمان «فرانکنشتاین یا پرومته نوین» با ترجمه کاظم فیروزمند در نشر مرکز منتشر شده است.
کاظم فیروزمند در سال 1325 در تبریز متولد شد و تیرماه 1402 درگذشت. او مترجم کتاب‌های زیادی در زمینه‌های تاریخ، ادبیات، علوم سیاسی، تئاتر و سینما بود و در طول سال‌های مختلف مقالانی نیز در نشریات مختلف منتشر کرده بود. فیروزمند دانش‌آموخته رشته ادبیات فارسی بود و اولین ترجمه‌اش به میانه دهه پنجاه مربوط است.