فرهنگ دولتمدار

کتاب «فرهنگِ دولتمدار» اثر جلال ستاری
پژوهشی تاریخی دربارۀ رابطۀ فرهنگ و دولت در ایران، با نگاهی ویژه به سیاست‌های فرهنگی خواجه نظام‌الملک طوسی در دوران حکومت سلجوقیان. کتاب «فرهنگِ دولتمدار»، که کتابی تازه‌منتشرشده از زنده‌یاد جلال ستاری است، با ارجاع به نمونه‌های تاریخی از قرار گرفتن مقولۀ فرهنگ در ذیل اختیارات دولتی و حکومتی، باب بحثی را در این باب می‌گشاید که مداخلۀ دولت در فرهنگ چه تأثیری می‌تواند بر فرهنگ یک ملت بگذارد و این مداخله در چه صورتی می‌تواند نقشی مثبت در حفظ و ترویج فرهنگ ایفا کند و در چه صورتی پیامدهایی منفی برای فرهنگ به بار می‌آورد.
جلال ستاری در کتاب «فرهنگ دولتمدار»، از سیاست‌های فرهنگی حکومت‌های خودکامه در تاریخ ایرانِ پیش از مشروطیت سخن می‌گوید و بحث خود را به‌ویژه بر عصر وزارت خواجه نظام‌الملک در روزگار پادشاهی سلجوقیان متمرکز می‌کند.
در کتاب «فرهنگ دولتمدار»، با رویکردی پژوهشی – نقادانه، به جوانب گوناگون رابطۀ فرهنگ و دولت پرداخته شده است.
کتاب «فرهنگ دولتمدار» کتابی است خواندنی برای علاقمندان و پژوهشگران حوزۀ مطالعات فرهنگی و به‌ویژه کسانی که دربارۀ رابطۀ فرهنگ و دولت و به‌طور مشخص‌تر رابطۀ فرهنگ و دولت در ایران، مطالعه و پژوهش می‌کنند.

مروری بر کتاب «فرهنگ دولتمدار»
جلال ستاری در کتاب «فرهنگ دولتمدار» بحث درباب رابطۀ فرهنگ و دولت و نقش دولت در امور فرهنگی در طول تاریخ را با ارائۀ گزارشی از سیاست‌های خواجه نظام‌الملک در ادارۀ حکومت سلجوقیان و رویکردهای سیاسی و فرهنگی و عقیدتی او آغاز می‌کند و ضمن تأکید بر دستاوردهای مثبت خواجه نظام‌الملک، از تأثیرات منفی و مخرب سیاست‌های فرهنگی او نیز سخن می‌گوید.
کتاب «فرهنگ دولتمدار» اطلاعاتی ارزنده را دربارۀ رابطۀ فرهنگ و دولت در تاریخ گذشتۀ ایران و شیوۀ زمامداری خواجه نظام‌الملک و رابطۀ پُرکش‌وقوس او با ملکشاه سلجوقی و سیاست‌های فرهنگی این وزیر مقتدر عصر سلجوقیان، در یک‌ جا گردآوری و فشرده کرده و به خواننده ارائه می‌دهد و از این لحاظ می‌تواند فتح بابی باشد برای مطالعات بیشتر در این زمینه.
در کتاب «فرهنگ دولتمدار» همچنین چشم‌اندازی تاریخی از مداخلۀ دولت در فرهنگ و رابطۀ فرهنگ و دولت در ایران ارائه شده است و نتایج مداخلۀ دولت در امور فرهنگی و آمدن فرهنگ در زیر چتر دولت، از خلال این چشم‌انداز تاریخی، نشان داده شده و دستمایۀ تأملی نقادانه و محققانه قرار گرفته است.
ستاری در کتاب «فرهنگ دولتمدار»، ضمن اذعان به ضرورت حمایت دولتی از فرهنگ و اجتناب‌ناپذیر بودن چنین حمایتی در روزگار معاصر، از مداخلۀ دولت در فرهنگ، به‌صورتی که در روزگار پیش از مشروطه در تاریخ ایران رواج داشته و ستاری مصداق آن را در این کتاب معرفی و بررسی کرده است، انتقاد می‌کند و مداخله‌ای از آن نوع را مداخله در راستای استفاده از فرهنگ در راستای منافع سیاسی دولت می‌داند. او در بخشی از کتاب «فرهنگ دولتمدار» در این باره می‌نویسد: «اکثر حکومت‌ها که تا عصر ظهور مشروطیت تقریباً همگی خودکامه و واجد خصلت نظام فئودالی بوده‌اند، می‌کوشیدند فرهنگ را وسیلۀ تبلیغ سیاست‌های خود کنند و البته برای حصول این مقصود به "سرآمدان" "غالباً" سرسپرده روی می‌آوردند و درنتیجه نوعی فرهنگ اشرافی و "نخبه"‌پسند را ترویج می‌دادند و در کنف حمایت خود می‌گرفتند. با این تفاوت عمده میان شرق و غرب که به‌طور کلی و صرف‌نظر از مستثناهایی چند، به قول چپ‌گرایان، "تصور برابری و مساوات و برخورداری از حقوق دموکراتیک، حتی در درون هیئت حاکمۀ ایران نیز وجود نداشت. در اروپا، اشراف به‌عنوان مالکین خصوصی و با برخورداری کامل از حقوق و اختیارات در محل فرمانروایی‌شان، خودمختار و مستبد بودند و از میان خود شاهان را برمی‌گزیدند. حال آنکه در ایران، فرمانروایان محلی، عملاً به‌عنوان مأمورین بلافصل شاه عمل می‌کردند، به او و به کراماتش وابسته بودند و هیچ‌گونه حقی، جز آنچه شاه به آن‌ها تفویض می‌کرد، نداشتند. به همین دلیل هیچ‌گونه حقوق دموکراتیک و سنت آن، حتی در درون و برای اعضای هیئت حاکمه در ایران – برخلاف اروپای ماقبل‌ سرمایه‌داری - عملاً وجود نداشته است و علت اینکه تاریخ ایران، به‌عنوان تاریخ شاهان و شاهنشاهی نمودار می‌شود همین است: هرگاه یکی از فرماندهان محلی یا سران اقوام و عشایر از فرمان شاه سرپیچی می‌کرد یا در مقابل حکومت مرکزی مدعی حقی می‌شد، سرکوب می‌شد یا اینکه با پیروزی این قدرت‌های محلی، بساط استبداد قدرت مرکزی قبلی برچیده شده، قدرت جدیدی جایگزین حکومت مرکزی قبلی می‌گردید. به همین دلیل تاریخ ایران، تاریخ تجدید استبداد است".»
کتاب «فرهنگِ دولتمدار» در بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه منتشر شده است.

دربارۀ جلال ستاری، نویسندۀ کتاب «فرهنگ دولتمدار»
جلال ستاری، متولد 1310 در رشت و درگذشته به ‌سال 1400، پژوهشگر، اسطوره‌شناس، منتقد ادبیات و تئاتر و مترجم ایرانی است. ستاری دوران تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسۀ «عنصری» رشت گذراند و دبیرستان را در مدرسه‌های «شاهپور» رشت و «فردوسی» بندر انزلی و «دارالفنون» تهران.
بعد از گرفتن دیپلم ادبی از «دارالفنون» در آزمون اعزام به خارج قبول شد و برای ادامۀ تحصیل به سوئیس رفت. در آن‌جا به تحصیل در رشتۀ روانشناسی پرداخت. ژان پیاژه، روانشناس و شناخت‌شناس و زیست‌شناس مشهور و صاحب‌نام، در سوئیس یکی از استادانش بود و ستاری قرار بود رسالۀ دکترایش را با پیاژه به انجام برساند اما، چنانکه خود در کتاب گفت‌وگویش با ناصر فکوهی تعریف کرده، از این کار منصرف می‌شود و کار بر روی رساله‌ای را که پیاژه موضوع آن را به او پیشنهاد کرده بوده در همان مراحل مقدماتی رها می‌کند.
بعد از بازگشت به تهران ابتدا مدتی در دانشگاه‌ها زبان فرانسه درس می‌دهد. مدتی هم به استخدام سازمان برنامه درمی‌آید و سپس از آنجا به وزارت فرهنگ و هنر منتقل و ابتدا مدیر کل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی این وزارتخانه و بعد مشاور وزیر فرهنگ و هنر می‌شود.
تئاتر، ادبیات و اسطوره‌شناسی و نظریه‌های روانکاوی مبتنی بر اسطوره‌ها و رمزها و نمادها و کهن‌الگوها از علاقه‌های اصلی جلال ستاری در حوزۀ پژوهش و ترجمه و نقد ادبی و هنری بود. آثاری که او در این زمینه ترجمه کرد نقش مهمی در آشنایی مخاطبان فارسی‌زبان با نظریه‌های حوزۀ اسطوره‌شناسی و اسطوره‌پژوهی مدرن داشت. ستاری در سال 1363 با لاله تقیان، پژوهشگر حوزۀ تئاتر، ازدواج کرد.
به نام جلال ستاری جایزه‌ای مختص پژوهشگران برتر نمایش ایرانی تأسیس شده است.
در سال 2005 نشان هنر و ادب شوالیۀ فرانسه به او اهدا شد.
ستاری، جدا از تألیفاتش دربارۀ ادبیات کهن ایران، روی ادبیات معاصر ایران نیز کار کرده که ماحصل آن دو کتاب «اسطورۀ تهران» و «تهران در قاب شعر» است. او همچنین مقالاتی دربارۀ تئاتر معاصر ایران نوشته است که در کتاب «جادوی تئاتر» منتشر شده‌اند.
از آثار تألیفی جلال ستاری، به‌جز آثاری که به آن‌ها اشاره شد، می‌توان به کتاب‌های «افسون شهرزاد»، «بازتاب اسطوره در بوف کور (ادیپ یا مادینه‌جان؟)»، «سیمای زن در فرهنگ ایران»، «پژوهشی در حکایات سندباد بحری»، «آئین و اسطوره در تئاتر»، «عشق صوفیانه»، «رمزاندیشی و هنر قدسی»، «پژوهشی در قصه‌ی اصحاب کهف (داستان هفت‌خفتگان)»، «زمینه‌ی اجتماعی تعزیه و تئاتر در ایران» و از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «رساله در تاریخ ادیان»، «چشم‌اندازهای اسطوره»، «هنر مقدس (اصول و روشها)»، «اسطوره‌ای نو: نشانه‌هایی در آسمان»، «روانکاوی آتش»، «جامعه‌شناسی تئاتر»، «عشق»، «دگردیسی‌های روان و نمادهایش: کندو‌کاو در پیش‌نشانه‌های موردی از بیماری اسکیزوفرنی» و «بازپسین گفت‌وگو: مصاحبه با سارتر» اشاره کرد.