جهان نمایش 35: نمایش نامه پدرو و کاپیتان

کتاب «پدرو و کاپیتان» نوشتۀ ماریو بندتی
نمایشنامه‌ای درباب شکنجه و رابطۀ شکنجه‌گر و آنکه شکنجه می‌شود. کتاب «پدرو و کاپیتان»، با عنوان اصلی Pedro y el Capitán، نمایشنامه‌ای است از ماریو بندتی، نویسندۀ اهل اروگوئه، که به‌جای به صحنه آوردن عمل فیزیکی شکنجه، مفهوم و تأثیر آن را به نمایش می‌گذارد.
ماریو بندتی در کتاب «پدرو و کاپیتان» از خلال نمایشنامه‌ای در چهار پرده، که وقایع آن به‌تمامی در اتاق بازجویی و بین یک شکنجه‌گر و شکنجه‌شونده اتفاق می‌افتد، دو انسان را مقابل هم قرار می‌دهد که یکی، به‌سود قدرت حاکم، دیگری را عذاب می‌دهد و دیگری، برای آرمانی انسانی، مقاومت می‌کند و دربرابر شکنجه‌گری که نمایندۀ استبدادی مخوف است، وا نمی‌دهد و به آرمان‌های خود و به هم‌رزمانش و مردمی که به‌خاطرشان مبارزه کرده است خیانت نمی‌کند.
بندتی در کتاب «پدرو و کاپیتان» روان شکنجه‌گر را می‌کاود تا انگیزه‌ها و عواملی را که او را به‌سمت شکنجه سوق داده‌اند به صحنه آورد و بر آن‌ها نور بتاباند.
بندتی، چنانکه خود در مقدمه‌اش بر کتاب «پدرو و کاپیتان» توضیح داده است، ابتدا قرار بوده این کتاب را به‌صورت یک رمان، با عنوان «غل‌وزنجیر»، بنویسد اما بعد نظرش تغییر کرده و موضوع رمانی را که در سر داشته است به نمایشنامه تبدیل کرده که حاصلش همین کتاب «پدرو و کاپیتان» شده است.
کتاب «پدرو و کاپیتان»، چنانکه در مقدمۀ مزدک بلوری بر ترجمۀ فارسی این نمایشنامه توضیح داده شده، در دورانی سیاه از تاریخ کشور اروگوئه نوشته شده است؛ دورانی که بندتی خود دور از وطن و همچون یک تبعیدی در کوبا زندگی می‌کرده و مبارزان و آزادی‌خواهانی که در اروگوئه مشغول مبارزه با حکومت استبدادی این کشور بوده‌اند، شکنجه و اعدام و سرکوب می‌شدند.
متن اصلی کتاب «پدرو و کاپیتان» اولین بار در سال 1979 منتشر شده است.

مروری بر کتاب «پدرو و کاپیتان»
چنانکه پیش‌تر اشاره شد، شکنجه موضوع محوری کتاب «پدرو و کاپیتان» ماریو بندتی است. بندتی اما در این نمایشنامه نه به وجه فیزیکی شکنجه که به مفهوم و تأثیر آن و ساختاری که برای حفظ خود نیاز به شکنجه دارد و به وجوه نامرئی شکنجه که به اعتقاد بندتی حضور و تأثیرشان بسی سنگین‌تر و گسترده‌تر از شکنجۀ فیزیکی است می‌پردازد.
درواقع کتاب «پدرو و کاپیتان» شکنجه را به‌مثابه هوایی به صحنه می‌آورد که مردمِ گرفتار خفقان و استبداد سیاسی در آن تنفس می‌کنند. بندتی در کتاب «پدرو و کاپیتان» تأثیری را به نمایش می‌گذارد که شکنجه بر روح و عمق جان انسان‌ها می‌گذارد.
کتاب «پدرو و کاپیتان» تأثیر شکنجه را هم بر شکنجه‌گر و هم بر شکنجه‌شونده نشان می‌دهد و ژرفای مفهوم و عملکرد و کارکرد شکنجه را می‌کاود. این نمایشنامه همچنین از مقاومت شکنجه‌شونده دربرابر شکنجه‌گر می‌گوید و از ابزاری که شکنجه‌شونده برای چنین مقاومتی به آن توسل می‌جوید.
شاید بهتر باشد برای گفتن جان کلام دربارۀ کتاب «پدرو و کاپیتان» به قول خود نویسنده در مقدمۀ این نمایشنامه رجوع کنیم. بندتی در جایی از این مقدمه، در توضیح آنچه در کتاب «پدرو و کاپیتان» قصد بیان آن را دارد، ما را به گفت‌وگویی ارجاع می‌دهد که منتقدی، در زمانی که او هنوز داستان این نمایشنامه را به‌صورت طرح یک رمان در سر داشته، با او انجام داده است. بندتی در این گفت‌وگو می‌گوید که رمان آینده‌اش «گفت‌وگویی طولانی میان شکنجه‌گر و شکنجه‌شونده» است «که در آن شکنجه‌ای نمی‌بینیم، بلکه سایۀ عظیم شکنجه بر گفت‌وگو سنگینی می‌کند.» بندتی اضافه می‌کند که به اعتقاد او «شکنجه از شکنجه‌گاه فراتر می‌رود و با زندگی خصوصی شکنجه‌گر و شکنجه‌شونده درمی‌آمیزد.» به‌گفتۀ بندتی این همان چیزی است که کتاب «پدرو و کاپیتان» می‌خواهد بگوید.
کتاب «پدرو و کاپیتان» نمایشنامه‌ای است با دو شخصیت: یکی پدرو که مبارزی زندانی و تحت شکنجه است و دیگری کاپیتان، که بازجو و شکنجه‌گر اوست. صحنۀ نمایش، اتاق بازجویی است و نمایشنامه در هیئت گفت‌وگوی میان پدرو و کاپیتان در اتاق بازجویی طراحی و ساخته‌وپرداخته شده است؛ گفت‌وگویی که از خلال آن، رابطۀ میان شکنجه‌گر و شکنجه‌شونده به نمایش گذاشته شده و همچنین مخاطب به تأمل در مفاهیمی چون شجاعت و ترس و خیانت و وفاداری و اخلاق و ایثارگری و حساسیت دربرابر درد دیگران، دعوت شده است.
بندتی در این نمایشنامه، چنانکه در بخشی دیگر از مقدمۀ آن توضیح می‌دهد، به شکنجه‌شونده به‌مثابه یک قربانی بی‌دفاع که «به شکستی اجتناب‌ناپذیر یا مرگ محکوم شده باشد» نمی‌نگرد. او فرد مبارز و آزادی‌خواهی را که شکنجه می‌شود انسانی می‌داند که «قدرت به ظاهر مسلط را شکست می‌دهد».

دربارۀ ماریو بندتی، نویسندۀ کتاب «پدرو و کاپیتان»
ماریو بندتی (Mario Benedetti)، متولد 1920 و درگذشته به سال 2009، روزنامه‌نگار، داستان‌نویس، طنزنویس، نمایشنامه‌نویس، جستارنویس، منتقد و شاعر چپ‌گرای اروگوئه‌ای بود.
بندتی از اعضای نسل 45، یعنی نسلی از نویسندگان اروگوئه بود که بین سال‌های 1945 تا 1950 کار ادبی خود را شروع کردند و جنبشی فکری و ادبی را در این کشور به راه انداختند. او به‌مدت دوازده سال، در دورانی که اروگوئه تحت حکومت یک دیکتاتوری نظامی بود، در تبعید زندگی کرد و در سال 1985، پس از برقراری دموکراسی در اروگوئه، به کشورش بازگشت.
ماریو بندتی برای اشعار و رمان‌هایش جوایز بین‌المللی متعددی گرفته است. از آثار او می‌توان به کتاب‌های «دُرد قهوه» و «آتش‌بس» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «پدرو و کاپیتان»
کتاب «پدرو و کاپیتان» با ترجمه و مقدمۀ مزدک صدر در مجموعۀ «جهانِ نمایش» نشر نی منتشر شده است. «جهان نمایش» عنوان مجموعه کتاب‌هایی در زمینۀ تئاتر و ادبیات نمایشی است که زیر نظر رضا رضایی و با همکاری رحمان سهندی در نشر نی منتشر می‌شود. این مجموعه، چنانکه در توضیح آن آمده است، «مجموعه‌ای است از متن‌هایی که برای صحنۀ نمایش یا دربارۀ آن نوشته شده‌اند. انواع نمایش‌نامه، چه برای اجرا و چه صرفاً برای خوانده شدن، از جمله نمایش‌نامه‌هایی با اقتباس از آثار ادبی یا سینمایی، و نیز متن‌های نظری در حوزۀ درام و نقد آثار نمایشی، در این مجموعه جای می‌گیرند.»
مزدک صدر، مترجم کتاب «پدرو و کاپیتان»، متولد 1354 است. از دیگر ترجمه‌های او می‌توان به کتاب «مسافر هواپیمای ترومن» اشاره کرد.