مرزبان نامه

کتاب «مرزبان‌نامه» به‌روایت محمدرضا مرعشی‌پور
روایتی جدید از متنی کهن. کتاب «مرزبان‌نامه» از آثار بسیار مهم ادبیات کلاسیک فارسی است که اصل آن در قرن چهارم هجری به زبان طبری که همان زبان مازندرانی است و توسط مرزبان ‌بن رستم، از شاهزادگان طبرستان، نوشته شده است.
کتاب «مرزبان‌نامه» بعدها، در اواخر قرن ششم هجری، توسط محمد بن غازی ملطیوی و با عنوان «روضه‌العقول»، به فارسی ترجمه شد. سپس، در اوایل قرن هفتم هجری، سعدالدین وراوینی ترجمۀ فارسی دیگری از این کتاب ارائه داد که اساس بازنویسی محمدرضا مرعشی‌پور از کتاب «مرزبان‌نامه» همین ترجمۀ وراوینی و، به‌گفتۀ خود او در مقدمۀ کتاب، تصحیح دکتر خلیل خطیب‌رهبر از این کتاب بوده است.
روایت مرعشی‌پور از کتاب «مرزبان‌نامه» فرصتی است برای آشنایی مخاطبان غیرمتخصص اما علاقه‌مند به ادبیات کلاسیک فارسی، به‌ویژه علاقه‌مندان به متون داستانی و منثور قدیمی، با یکی از آثار مهم و ارزشمند این ادبیات. این کتاب امکانی فراهم می‌کند برای خواندن حکایت‌های شیرین کتاب «مرزبان‌نامه» به زبانی ساده و روان و امروزی و چه‌بسا برای کسانی که به‌طور حرفه‌ای در کار قصه‌نویسی‌اند یا تازه وارد این عرصه شده‌اند نیز حاوی ایده‌هایی برای قصه‌پردازی باشد.

دربارۀ کتاب «مرزبان‌نامه» و روایت محمدرضا مرعشی‌پور از این کتاب
محمد بن غازی ملطیوی و سعدالدین وراوینی هردو ترجمه‌هایی دشوار و سخت‌خوان از کتاب «مرزبان‌نامه» به دست داده‌اند، به‌نحوی که برای خواندن ترجمه‌های آن‌ها باید لغت‌نامه‌ای دمِ دست داشت و نیز در عربی هم قدری وارد بود، خصوصاً که در این ترجمه‌ها، چنانکه محمدرضا مرعشی‌پور در مقدمه‌اش بر روایت خود از کتاب «مرزبان‌نامه» توضیح می‌دهد، با زبان عربی، واژه‌سازی‌های غریبی شده است که خارج از قواعد زبان عربی‌اند و این خود دشواری خواندن ترجمه‌های قدیمی کتاب «مرزبان‌نامه» را برای خوانندۀ غیرمتخصص در ادبیات قدیم فارسی دوچندان می‌کند و نمی‌گذارد که او از درگیری با معنای لغات فارغ شود و به خود حکایت‌های شیرین کتاب بپردازد.
محمدرضا مرعشی‌پور اما در نسخه‌ای که از کتاب «مرزبان‌نامه» تدارک دیده است، بر آن بوده که این متن کلاسیک فارسی را به‌صورتی و با نثری بازنویسی کند که، در عین حفظ حکایت‌های شیرین آن کتاب و نقل بی‌کم‌وکاست آن حکایت‌ها، خوانندۀ فارسی‌زبانِ امروز، به‌راحتی و بی‌نیاز از رجوع دمادم به لغت‌نامه، بتواند کتاب را بخواند و به‌جای اینکه با لغات و جمله‌پردازی‌های دشوار و چم‌وخم نثر و زبان‌آوری درگیر شود، از قصه‌ها لذت ببرد.
کتاب «مرزبان‌نامه» مجموعه‌ای است که به‌شیوۀ «هزار و یک شب» و «کلیله و دمنه» نوشته شده است، یعنی در این کتاب، مثل کتاب‌های «هزار و یک شب» و «کلیله و دمنه»، با ساختاری هزارتویی و قصه‌درقصه مواجهیم و با قصه‌هایی که هر یک از دل قصه‌ای دیگر بیرون می‌‌آیند.
شخصیت‌های قصه‌های کتاب «مرزبان‌نامه» اغلب، مثل شخصیت‌های قصه‌های کتاب «کلیله و دمنه»، حیوانات سخنگو هستند. از این لحاظ، کتاب «مرزبان‌نامه» هم مانند «کلیله و دمنه» در گونۀ ادبی «فابل» جای می‌گیرد. حیوانات در این کتاب، تمثیلی از آدمیان هستند و قصه‌ها حاوی آن‌چه در دنیای آدمیان می‌گذرد و حاوی پندهایی به آدمیان.
قصه‌های کتاب «مرزبان‌نامه» حکایت‌هایی تمثیلی و اخلاقی و فلسفی هستند و جوهرۀ تجربه‌های بشری را در خود دارند و این تجربه‌ها را در هیئت حکایت‌هایی جذاب و شیرین و خواندنی به خواننده ارائه می‌دهند.
محمدرضا مرعشی‌پور در بازنویسی کتاب «مرزبان‌نامه» مقدمۀ سعدالدین وراوینی را حذف کرده و کتاب را با قصه‌ها شروع کرده است. او قصه‌های کتاب «مرزبان‌نامه» را کامل و بی‌کم‌وکاست به زبان سادۀ امروزی و البته با نثری که در عین سادگی و امروزی بودن، تکیه بر پشتوانه‌های کلاسیک ادبیات فارسی دارد و از آن ادبیات مایه‌ها گرفته، بازنویسی کرده است. به همین دلیل در روایت مرعشی‌پور از کتاب «مرزبان‌نامه» با فارسی‌ای مواجهیم که هم ساده است و هم پُخته و پُرمایه. در این بازنویسی، شعرهای عربی ترجمۀ وراوینی یا حذف و یا، اگر با متن در پیوند بوده‌اند، ترجمه شده‌اند.
در ترجمۀ سعدالدین وراوینی از کتاب «مرزبان‌نامه» آیاتی از قرآن نیز نقل شده که مرعشی‌پور آن آیات را به فارسی ترجمه کرده و در متن بازنویسی‌شدۀ خود آورده است. اساس ترجمۀ فارسی آیات قرآن در بازنویسی مرعشی‌پور از کتاب «مرزبان‌نامه» ترجمۀ عبدالمحمد آیتی از قرآن بوده است.
روایت محمدرضا مرعشی‌پور از کتاب «مرزبان‌نامه» در انتشارات نیلوفر منتشر شده است.

دربارۀ محمدرضا مرعشی‌پور
محمدرضا مرعشی‌پور، متولد 1326 در شوشتر، مترجم و مؤلف ایرانی است. مرعشی‌پور آثار زیادی را از ادبیات عرب، به‌ویژه از نجیب محفوظ، به فارسی ترجمه کرده است. او، به‌جز آثار نویسندگان معاصر عرب، دو کتاب کلاسیک «کلیله و دمنه» و «هزار و یک شب» را نیز، به زبانی ساده و نزدیک به فارسی امروزی و در عین حال ریشه‌دار در ادبیات کلاسیک فارسی، از عربی ترجمه کرده است.
از ترجمه‌های محمدرضا مرعشی‌پور از ادبیات معاصر عرب می‌توان به کتاب‌های «بین‌القصرین»، «قصرالشوق»، «خواب»، «راه»، «کوچه‌ی مدق» و «تندر» اشاره کرد.
مرعشی‌پور همچنین مجموعه‌ای از قصه‌های قرآن را در کتابی با عنوان «قصّه‌های قرآن، با نگاهی به مثنوی مولوی» گردآوری و بازنویسی کرده است.
محمدرضا مرعشی‌پور، به‌جز بازنویسی کتاب «مرزبان‌نامه»، بازنویسی کتاب «تاریخ بیهقی» را نیز در کارنامۀ کاری خود دارد. این بازنویسی با عنوان «تاریخ بیهقی به‌روایتی دیگر» منتشر شده است.