رمان «حاکم و ديوانه» اثر يوسف زيدان
حکايت جدال علم و جهل و کشمکش دانش و قدرت. رمان «حاکم و ديوانه»، با عنوان اصلي «حاكم - جنون ابن الهيثم»، رمانيست تاريخي برمبناي زندگي ابنهيثم، رياضيدان و فيزيکدان و اخترشناس مسلمان.
يوسف زيدان در رمان «حاکم و ديوانه» تخيل و تاريخ را بههم ميآميزد و ما را از زمان حال به گذشت? دور و روزگار خلافتِ خلفاي فاطمي در مصر ميبرَد و از درگيري يک دانشمند با حاکمي متعصب و مستبد که «نه» شنيدن را برنميتابد داستاني جذاب فراهم ميآورَد؛ داستاني که به حال از منظر گذشته و به گذشته از منظر حال مينگرد.
متن اصلي رمان «حاکم و ديوانه» اولين بار در سال 2021 منتشر شده است.
مروري بر رمان «حاکم و ديوانه»
از ابنهيثم، که رمان «حاکم و ديوانه» دربار? اوست، بهعنوان پدر فيزيک نور ياد ميکنند. او، که مخترع ذرهبين بود و از پايهگذاران روش علمي مبتني بر آزمايش، در بصره سِمَتِ ديواني داشت اما خودش را به ديوانگي زد تا از کار برکنارش کنند و بتواند به تحقيقات علمياش مشغول شود. ابنهيثم سپس به مصر رفت. الحاکم بأمرالله، خليف? فاطمي مصر، او را مأمور کرد که در رأس يک هيئت مهندسي راهي براي حل مشکل سيل رود نيل بيابد. ابنهيثم طرحي براي ساختن سد بر روي رود نيل داشت اما دريافت که اين طرح عملي نيست و به همين دليل از پروژ? مهار رود نيل کنار کشيد. الحاکم از اينکه ابنهيثم انجام پروژ? نيل را غيرممکن اعلام کرده بود خشمگين شد و او را به کار ديواني گماشت. ابنهيثم هم دوباره خودش را به ديوانگي زد. الحاکم او را در خانهاش زنداني، اموالش را مصادره و کسي را قيم او کرد. الحاکم که مُرد ابنهيثم دست از ديوانهنمايي برداشت و از حصر خانگي آزاد شد و اموالش را پس گرفت و باقي عمرش را به تحقيقات و نوشتن کتابهاي علمي گذراند.
اما ابنهيثم در دوران ديوانهنمايي و حصر خانگي چه کرد؟ اين حکايتيست که رمان «حاکم و ديوانه» به آن ميپردازد. يوسف زيدان در رمان «حاکم و ديوانه» داستان کشمکش دانش و قدرت را پيش ميکشد.
رمان «حاکم و ديوانه» داستان دانشمندي است که در جدال با جهل و تعصب کارش به ديوانهنمايي و حصر خانگي کشيد اما در حصر خانگي و کُنجِ انزوايش، دور از چشم حاکم مستبد و متعصب، بيکار ننشست.
رمان «حاکم و ديوانه» با زمان حال و مصرِ معاصر آغاز ميشود؛ با نقل داستان جواني به نام راضي که به قاهره آمده و در آنجا مشغول به کار شده است. رمان اما در ادامه به گذشته و عصر ابنهيثم ميرود و داستان ابنهيثم و پروژ? مهار نيل و آنچه را پس از کنار کشيدن ابنهيثم از اين پروژه بر او رفت بازميگويد.
در رمان «حاکم و ديوانه»، ضمن روايتي از زندگي ابنهيثم و طرح تصويري از اين دانشمند بزرگ قرون چهارم و پنجم هجري قمري، تصويري هم از مصرِ روزگار ابنهيثم و دوران خلافت الحاکم بأمرالله ارائه شده است.
در بخشي از رمان «حاکم و ديوانه» ميخوانيد: «پولها را که در بيست کيس? بزرگ گذاشته بودم همه را بار چهار قاطر کرديم و رويشان را با لباسهاي کهنه و تکپارچه پوشانديم تا توجه کسي را جلب نکند و به ارزش بارمان پي نبرد.
همانطور که مشغول بيرون آوردن پولها از زير خاک بودم به ياد حرفي افتادم که ابن هيثم چند سال پيش به من گفت و آن اينکه هر روز که بر ميزان مطالباتت در عرص? مال و متاع دنيوي افزوده شود باري است سنگين که بر شانههايت فشار ميآورد... بله اي فرزانهمرد، باري است بس سنگين و حملش فوق طاقت!
ابن هيثم در اتاق پذيرايي سرگرم نوشتن بود. بعد از آنکه صفا و مادرش سراغ جمعوجور کردن خُردهريزهايي شدند که حملونقلش ساده و سبک ولي ارزشش زياد بود بهسراغ ابن هيثم رفتم و از اينکه ديدم خونسردانه غرق در نوشتن است بسيار تعجب کردم. پنداري هرآنچه در گرداگردمان حادث شده در دنياي او راهي ندارد. پرسيدم مشغول نوشتن چه مطلبي است؟ و او هم با ظاهري آرام گفت: "مقدم? کتاب سترگم، المناظر، را پاکنويس ميکنم."»
دربار? يوسف زيدان، نويسند? رمان «حاکم و ديوانه»
يوسف محمد احمد زيدان، متولد 1958، استاد دانشگاه، مورخ، فيلسوف و داستاننويس مصري است. او داراي ليسانس فلسفه از دانشکد? هنر دانشگاه اسکندريه و نيز فوقليسانس و دکتراي فلسف? اسلامي است.
زيدان همچنين متخصص نسخ خطي و مؤسس مرکز نسخ خطي کتابخان? اسکندريه است و مدتي هم بهعنوان مدير اين مرکز در آنجا مشغول به کار بوده است.
يوسف زيدان، علاوه بر رمان و داستان کوتاه، آثاري متعدد و متنوع را در زمينههاي تصوف اسلامي، فلسف? اسلامي، تاريخ علوم پزشکي و فهرستنويسي نسخ خطي تأليف کرده است.
از آثار داستاني يوسف زيدان ميتوان به رمانهاي «ابننفيس و نسخهنويس (قص? علاءالدينبن نفيس)»، «بنديِ قلع? بيداد (ابنسينا در محبس)» و «عزازيل» اشاره کرد.
دربار? ترجم? فارسي رمان «حاکم و ديوانه»
رمان «حاکم و ديوانه» با ترجم? سيد حميدرضا مهاجراني در انتشارات نيلوفر منتشر شده است.
سيد حميدرضا مهاجراني، متولد 1346، مترجم ايراني است. از ترجمههاي او ميتوان به کتابهاي «ابننفيس و نسخهنويس (قص? علاءالدينبن نفيس)»، «بنديِ قلع? بيداد (ابنسينا در محبس)»، «عزازيل»، «سرگشتگان»، «روي پل جمهوري»، «درواز? خورشيد» و «پست شبانه» اشاره کرد.
