خارپشت و روباره
در باب نگاه تولستوی به تاریخ

کتاب «خارپشت و روباه» اثر آیزایا برلین
جُستاری مشهور از آیزایا برلین دربارۀ دو شکل از تفکر. کتاب «خارپشت و روباه: در باب نگاه تولستوی به تاریخ»، با عنوان اصلی The Hedgehog and the Fox: An Essay on Tolstoys View of History، حاوی ایده‌ای‌ جذاب و تأمل‌برانگیز دربارۀ دو جور مواجهه با جهان و پدیده‌های آن، با محوریت آثار لف تولستوی و جهان‌بینی او و نگاهش به تاریخ، است.
کتاب «خارپشت و روباه» بسیار بر حوزه‌های گوناگون، از جمله هنر و تجارت و کسب‌وکار و علوم سیاسی، تأثیر گذاشته و به‌انحای گوناگون به آن ارجاع داده و از آن استفاده شده است.
گفتنی‌ست که با الهام از ایدۀ کتاب «خارپشت و روباه» مجسمه‌ای هم با همین عنوان ساخته و در دانشگاه پرینستون نصب شده است.
کتاب «خارپشت و روباه» برآمده از یک سخنرانی آیزایا برلین در آکسفورد است. متن این سخنرانی در سال 1951 در یک مجله به چاپ رسید. عنوان جستار در آن زمان هنوز «خارپشت و روباه» نبود و این عنوان وقتی روی آن گذاشته شد که قرار شد جستار برلین، بعد از بازبینی و بازنویسی و گسترش متن اولیه، به‌صورت کتابی مستقل منتشر شود. جستار «خارپشت و روباه» اولین بار در سال 1953 در قالب کتاب به چاپ رسید. این جستار بعدها، در سال 1978، به‌عنوان یکی از جستارهای کتاب «متفکران روس» آیزایا برلین، در این کتاب بازنشر شد.
در سال 2013 جستار «خارپشت و روباه» بار دیگر و با ویراستی جدید به‌صورت کتابی مستقل، به‌ویرایشِ هنری هاردی و همراه با پیشگفتاری از مایکل ایگناتیف و یادداشت‌ها و پیوستی افزوده، به چاپ رسید.

مروری بر کتاب «خارپشت و روباه»
آرخیلوخوس، شاعر و نویسندۀ یونان باستان، می‌گوید: «روباه بسیار چیزها می‌داند، اما خارپشت یک چیز بزرگ می‌داند.» این گفته، که سطری از پاره‌های پراکندۀ به‌جامانده از اشعار آرخیلوخوس است، جرقۀ ایده‌ای را در سَرِ آیزایا برلین زد که ماحصل آن شد کتاب «خارپشت و روباه».
آیزایا برلین در کتاب «خارپشت و روباه» روشنفکران و هنرمندان را، با الهام از شعر آرخیلوخوس، به دو دسته تقسیم می‌کند و خارپشت را استعاره‌ای برای یک دسته و روباه را استعاره‌ای برای دستۀ دیگر می‌گیرد.
به‌اعتقاد برلین در کتاب «خارپشت و روباه» روشنفکران و هنرمندان و به‌طور کلی‌تر همۀ آدم‌ها را، براساس شکل تفکر و نوع نگرش آن‌ها به جهان و پدیده‌های آن، می‌توان به دو دستۀ خارپشت‌ها و روباه‌ها تقسیم کرد. از دید برلین خارپشت‌ها آن‌هایی هستند که سعی دارند همۀ امور جهان را در یک جهان‌بینی واحد و منسجم بگنجانند و همه‌چیز را با آن جهان‌بینی تطبیق دهند و مطابق آن تحلیل کنند و روباه‌ها آن‌هایی‌اند که جهان‌بینی منسجمی ندارند و فکرشان پریشان است و پراکنده‌کارند و از هر چمن گلی می‌چینند و اصرار ندارند به‌زور همه‌چیز را مطابقِ یک مفهوم واحد و منسجم معنا کنند و به همین دلیل نگرشی پر از تضاد و تناقض دارند.
آیزایا برلین در کتاب «خارپشت و روباه» معتقد است که هنرمندان و متفکرانی چون مارسل پروست و داستایفسکی و دانته و نیچه و ایبسن و افلاطون و هگل متعلق به دستۀ خارپشت‌ها هستند و هنرمندان و متفکرانی نظیر شکسپیر و اراسموس و ارسطو و گوته و پوشکین و بالزاک و جیمز جویس جزو روباه‌ها.
اما موضوع اصلی بحث نویسنده در کتاب «خارپشت و روباه» لف تولستوی است؛ نویسنده‌ای که به‌اعتقاد برلین دربارۀ او نمی‌توان با قاطعیت گفت که خارپشت است یا روباه. البته برلین همان اول کتاب که تقسیم‌بندی‌اش را توضیح می‌دهد بر این نکته هم تأکید می‌کند که این تقسیم‌بندی را نباید بیش از حد جدی گرفت و بر آن پای فشرد چون در این صورت به یک نظریۀ خشکِ مکانیکی و مصنوعی و متعصبانه بدل می‌شود، اما به‌نظر برلین نمی‌شود یکسره هم به چنین تقسیم‌بندی‌ای بی‌اعتنا ماند چون بخشی از حقیقت را در خود دارد و می‌تواند نقطۀ شروع پژوهشی جدی باشد.
برلین در کتاب «خارپشت و روباه»، بعد از مقدمه‌ای کوتاه در شرح ایده‌اش، به‌سراغ تولستوی می‌رود و او و اندیشه‌ها و آثارش را به‌مثابه نمونه‌ای متناقض و پیچیده که نه کاملاً خارپشت است و نه کاملاً روباه مورد بررسی قرار می‌دهد. برلین تولستویِ داستان‌نویس را روباه و آن تولستوی را که می‌خواهد آگاهانه همه‌چیز را در یک نظام فکری و فلسفی منسجم بگنجاند خارپشت می‌داند اما بر این عقیده است که تولستوی به‌شکل طبیعی و به‌عنوان داستان‌نویس به روباه نزدیک‌‌تر است اما آگاهانه می‌خواهد نگرشی را جا بیندازد و تبیین کند و به تفسیر جهان و انسان براساس آن بپردازد و همین باعث می‌شود که، در عین روباه‌بودن، واجد خصلتی خارپشتی هم بشود و در وضعیتی متناقض قرار گیرد. برلین در بحث از خارپشت یا روباه بودن تولستوی به بررسی فلسفۀ تاریخ او در رمان «جنگ و صلح» می‌پردازد.

دربارۀ آیزایا برلین، نویسندۀ کتاب «خارپشت و روباه»
آیزایا برلین (Sir Isaiah Berlin)، متولد 1909 و درگذشته به سال 1997، نظریه‌پرداز اجتماعی و سیاسی، مورخ اندیشه و متفکر و فیلسوفِ لیبرالِ روسی – بریتانیایی بود. برلین با نوشتن میانه‌ای نداشت و آثارش متن سخنرانی‌ها و گفتارهایی شفاهی هستند که روی کاغذ آمده و بازنویسی و ویرایش و منتشر شده‌اند.
برلین مترجم آثار ایوان تورگنیف، نویسندۀ بزرگ کلاسیک قرن نوزدهم روسیه، از روسی به انگلیسی بود. او همچنین در طول جنگ جهانی دوم برای سرویس دیپلماتیک بریتانیا کار کرد و ده سال هم در دانشگاه آکسفورد درس داد.
از آثار آیزایا برلین می‌توان به کتاب‌های «متفکران روس»، «ذهن روسی در نظام شوروی»، «آزادی و خیانت به آزادی» و «ریشه‌های رومانتیسم» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «خارپشت و روباه»
کتاب «خارپشت و روباه: در باب نگاه تولستوی به تاریخ» با ترجمۀ نجف دریابندری در انتشارات بایگانی منتشر شده است.
ترجمۀ نجف دریابندری از جستار «خارپشت و روباه» آیزایا برلین پیش‌تر به‌عنوان بخشی از کتاب «متفکران روس» برلین در انتشارات خوارزمی منتشر شده بود. این ترجمه اکنون به‌صورت کتابی مستقل و همراه با افزوده‌هایی برگرفته از ویراست سال 2013 این جستار، یعنی ویراست هنری هاردی که چنانکه اشاره شد در قالب کتابی مستقل به چاپ رسیده، در نشر بایگانی، به‌همراه توضیحی از ناشر، بازنشر شده است.
افزوده‌های چاپ جدید ترجمۀ فارسی «خارپشت و روباه» عبارتند از: پیشگفتار مایکل ایگناتیف بر ویراست سال 2013 متن اصلی جستار آیزایا برلین، مقدمۀ ویراستار انگلیسیِ این ویراست، یادداشت نویسنده، پیوستی شامل منتخبی از نامه‌هایی از آیزایا برلین که به جستار «خارپشت و روباه» مرتبط هستند و منتخبی از نقدها و بررسی‌ها و شرح‌های این جستار و پی‌نوشت‌های آیزایا برلین.
پیشگفتار مایکل ایگناتیف بر جستار «خارپشت و روباه» را سهراب دریابندری و باقی افزوده‌ها را حسن عرب به فارسی ترجمه کرده است.
نجف دریابندری، متولد 1308 در آبادان و درگذشته به سال 1399، از سرآمدان ترجمه در ایران و مترجم آثار متنوعی در زمینۀ ادبیات و فلسفه و هنر بود.
دریابندری همچنین مقاله‌نویسی آگاه به چَم‌وخَم نثر و زبان فارسی بود. ترجمه‌ها و نوشته‌های او نمونه‌هایی درخشان از نثر معاصر فارسی‌اند.
دریابندری در سال‌های پیش از انقلاب مدتی، به‌عنوان سردبیر، در مؤسسۀ انتشارات فرانکلین مشغول به کار بود و مدتی هم برای تلویزیون ملی ایران متن فیلم‌های خارجی را ترجمه می‌کرد. بعد از انقلاب اما به‌طور تمام‌وقت به ترجمه و نوشتن پرداخت. او به‌مناسبت ترجمۀ آثار ادبی امریکایی به زبان فارسی جایزۀ تورنتون وایلدر را از دانشگاه کلمبیا گرفته است.
دریابندری همسر فهیمه راستکار، دوبلور چیره‌دست و مشهور ایرانی و بازیگر سینما و تلویزیون، بود.
از ترجمه‌های نجف دریابندری می‌توان به کتاب‌های «وداع با اسلحه»، «پیرمرد و دریا»، «رگتایم»، «معنی هنر»، «گور به گور»، «تاریخ فلسفۀ غرب» و «متفکران روس» و از تألیفات او می‌توان به کتاب‌های «درد بی‌خویشتنی» و «کتاب مستطاب آشپزی» (نوشته‌شده با همکاری فهیمه راستکار) اشاره کرد.