یادداشت های یک دیوانه

کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه و هفت قصۀ دیگر» اثر نیکلای گوگول
هشت قصه از نیکلای گوگول. کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه و هفت قصۀ دیگر» ترجمۀ خشایار دیهیمی از هشت قصۀ نیکلای گوگول، نویسندۀ بزرگ روسیۀ قرن نوزدهم، است.
با قصه‌های کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه» به دنیای یکی از بزرگترین طنزپردازان ادبیات جهان سفر می‌کنیم. گوگول، در قصه‌هایی که از او در کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه» گردآوری و ترجمه شده، ضمن نقد جامعۀ روسیۀ قرن نوزدهم و ارائۀ تصویری طنزآمیز و نقادانه از زمانۀ خود، با طنزی سیاه عمق روح انسان را می‌کاود و در بعضی از این قصه‌ها موقعیت‌هایی گروتسک و جنون‌آمیز و سوررئالیستی خلق می‌کند و قصه‌هایی می‌آفریند که از پس این‌همه سال که از نخستین انتشارشان می‌گذرد، همچنان تازه و باطراوت می‌نمایند و در عصر حاضر و برای مخاطبان امروزی هم، فارغ از اینکه در کجای این جهان زندگی می‌کنند، حرف‌ها برای گفتن دارند.

مروری بر کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه»
بعضی قصه‌هایی که از نیکلای گوگول در کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه و هفت قصۀ دیگر» گردآوری و ترجمه شده جزو مهمترین و بهترین آثار این نویسنده و همچنین مهمترین و بهترین آثار داستانی جهان به‌شمار می‌آیند که از آن میان می‌توان به قصۀ کوتاه «شنل» اشاره کرد؛ قصه‌ای که همچنان یکی از شاهکارهای ادبیات جهان است. گوگول در قصۀ کوتاه «شنل» ماجرای کارمندی دون‌پایه به نام آکاکی آکاکیویچ را نقل می‌کند که در محل کار مورد تحقیر و تمسخر دیگران است و از این موضوع رنج می‌برد.
قصۀ «شنل»، که چهارمین قصۀ کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه» است، قصه‌ای ساده و در عین حال غریب و پیچیده و چندلایه است. گوگول در این قصه، اوج قریحۀ طناز خود را به کار برده و هم به نقد جامعۀ روسیۀ زمان خود پرداخته و هم تنهایی انسانی رانده‌شده و رنج این انسان را، بدون اینکه به دام احساساتی‌گری‌های سطحی بیفتد، به تصویر کشیده است. قصۀ «شنل» از آن دست قصه‌هایی است که می‌توان به‌شیوه‌ها و با رویکردهای گوناگونی به تفسیر آن پرداخت و با هربار خواندن، انگار وجهی تازه از خود را به خواننده می‌نمایاند. گوگول در قصۀ «شنل» رئالیسم را با وهم می‌‌آمیزد و گویی جهان آدم‌هایی واقعی را به جهانی وهمناک و شبح‌زده و سوررئال پیوند می‌زند.
آکاکی آکاکیویچ، شخصیت اصلی قصۀ «شنل»، پدرجدّ همۀ کارمندانِ عالمِ ادبیات است؛ تمام کارمندان دون‌پایه‌ای که در قصه‌ها پرسه می‌زنند و تحقیر می‌شوند. اصلاً تمام لِه‌شدگانِ ادبیات جهان، نَسَبی از این مردِ بیچاره و فلک‌زده برده‌اند. پیشانی‌نوشت آکاکی آکاکیویچ این است که به چشم نیاید و همیشه مثل یک سایه برود و بیاید و زیر پا لِه شود و آخرش هم از او چیزی جز یک شبح نماند؛ منتها شبحی که تمام شهر را با حضورش معذب می‌کند. بله این شبح با همۀ مظلومیتش دمار از روزگارِ تحقیرکنندگان خود درمی‌آورد و حضور سایه‌وارش را چنان به آن‌ها و به دنیای قصه‌ها تحمیل می‌کند که نه فقط خودش، که لباسش هم به یکی از مشاهیر عالمِ ادبیات بدل می‌شود. او نمونه‌ای تیپیکال از کارمندان دون‌پایه و فقیر و تنهایی ا‌ست که زندگی‌ای محقر دارند و از «شنل» به بعد سروکله‌شان به انحاء مختلف در ادبیات داستانی دنیا پیدا می‌شود. وقتی سیاهه‌ای از کارمندان مفلوک و بخت‌برگشته و محکومِ ادبیات داستانی، از کارمندان قصه‌های داستایفسکی گرفته تا کارمندان قصه‌های کافکا و بهرام صادقی و... را مرور می‌کنیم در همۀ آن‌ها نشانی از آکاکی آکاکیویچ قصۀ «شنل» می‌یابیم.
آکاکی آکاکیویچ از آن آدم‌های مظلوم و ساکت و بی‌آزاری ا‌ست که جنونی زیر پوستشان به تقلاست؛ جنونی خاموش و بی‌سروصدا که همین خاموشی‌اش سخت ترساننده و اضطراب‌آور است.
ولادیمیر نابوکُف در «درسگفتارهای ادبیات روس» در وصف آکاکی آکاکیویچ می‌گوید: «این کارمند دون‌پایۀ خجول یک روح است، مسافری از اعماق تراژیک که از سرِ اتفاق به هیئت مقامی خرده‌پا درآمده است.» نابوکُف «شنل» را بزرگترین قصۀ کوتاه روسی می‌داند.
دربارۀ قصۀ «شنل» همچنین قولی مشهور هست که اهمیت آن را در ادبیات روسیه و تأثیر ژرفش را بر نویسندگان بعد از گوگول نشان می‌دهد. این قول مشهور از این قرار است: «ما همه از زیر شنل گوگول بیرون آمده‌ایم.» این قول را خیلی‌ها به داستایفسکی نسبت داده‌اند و بعضی هم به تورگنیف. همچنین از اوژن ملکیور دو وُگِ فرانسوی، از منتقدان ادبیِ وارد به ادبیات روسیه و نخستین مُعرفِ داستایفسکی به فرانسوی‌ها، به‌عنوان گوینده‌ی این قول نام برده شده است.
جومپا لاهیری، نویسندۀ امریکایی هندی‌تبار، در رمان «همنام»، با الهام از گوگول و قصۀ «شنل» او، نام شخصیت اصلی رمان خود را گوگول گذاشته است. این نام را پدر شخصیت اصلی رمان برای او انتخاب کرده است چون کتابی از گوگول، در حادثه‌ای، نجاتبخشِ او بوده است. البته گوگولِ رمان «همنام» از این اسم روسیِ غریب و نامتجانسی که رویش گذاشته شده راضی نیست.
این‌ها همه دلایلی کافی است برای اینکه لذت خواندن ترجمۀ فارسی قصۀ «شنل» در کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه» را از دست ندهید.
از دیگر قصه‌های مهم و جالب توجه در کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه» قصۀ «دماغ» است. این قصه نیز یکی از قصه‌های غریب و جذاب گوگول است و حال‌وهوایی سوررئال دارد و نمایانگر اوج مهارت گوگول در خلق موقعیت‌های گروتسک است. قصۀ «دماغ» دربارۀ یک افسر ارزیاب است که دماغش صورت او را ترک می‌کند و زندگی مستقلی را در پیش می‌گیرد.
دیگر قصه‌های کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه و هفت قصۀ دیگر» عبارتند از: «یادداشت‌های یک دیوانه»، «بولوار نیفسکی»، «کالسکه»، «ماجرای نزاع ایوان ایوانوویچ و ایوان نیکیفوروویچ»، «مالکین قدیمی» و «ایوان فیودوروویچ اشپونکا و خاله‌اش».

دربارۀ نیکلای گوگول
نیکلای واسیلیویچ گوگول، متولد 1809 و درگذشته به سال 1852، داستان‌نویس و نمایشنامه‌نویس اوکراینی است. اوکراین در زمان گوگول جزوی از امپراتوری روسیه بود و به همین دلیل گوگول یکی از سردمدارانِ عصر طلایی ادبیات روسیه به حساب می‌آید.
از گوگول به‌عنوان یکی از نخستین نویسندگانی که در آثارش از تکنیک گروتسک استفاده کرده است یاد می‌شود. او در تعدادی از آثارش به نقد طنزآمیز جامعۀ روسی و فساد اداری گسترده در امپراتوری روسیه پرداخته است.
گوگول از نویسندگان بسیار تأثیرگذار بر ادبیات روسیه و جهان است. از جمله نویسندگان بزرگی که از او تأثیر گرفته‌اند می‌توان به فیودور داستایفسکی و فرانتس کافکا اشاره کرد.
رمان «نفوس مرده» و نمایشنامۀ «بازرس» از جمله آثار مطرح نیکلای گوگول هستند. آثار او دستمایۀ انواع اقتباس‌ها هم قرار گرفته‌اند که از جملۀ آن‌ها می‌توان به اقتباس سینمایی گریگوری کوزینتسف و لئونید ترابرگ از قصۀ «شنل» و اقتباسی انیمیشنی از قصۀ «دماغ» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه»
کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه و هفت قصۀ دیگر» با ترجمۀ خشایار دیهیمی و همراه با مقدمه‌ای در معرفی گوگول و آثارش، گزیدۀ مقاله‌ای از ویساریون بلینسکی با عنوان «قصه‌نویسی در روسیه و قصه‌های گوگول» و یادداشتی از ایوان تورگنیف در سوگ گوگول، با عنوان «نامه‌ای از سن پترزبورگ»، در نشر نی منتشر شده است.
خشایار دیهیمی، متولد 1334 در تبریز، مترجم، ویراستار و روزنامه‌نگار ایرانی است. او فرزند نصرالله دیهیمی، استاد دانشگاه و مترجم، همسر رؤیا رضوانی، مترجم، و پدر زنده‌یاد نازنین دیهیمی، مترجم و ویراستار، است.
دیهیمی فارغ‌التحصیل مهندسی شیمی از دانشگاه تبریز است. ارتباط او با محافل ادبی و روشنفکری، از جمله کانون نویسندگان ایران، در دهۀ 50 خورشیدی و به‌واسطۀ آشنایی و همنشینی‌اش با غلامحسین ساعدی آغاز شد.
دیهیمی انگلیسی را از پدرش و نیز با کمک عبدالله توکل، مترجم مشهور و مطرح ایرانی، یاد گرفت. کتاب «یادداشت‌های یک دیوانه» اولین ترجمه‌ای بود که از او منتشر شد. این ترجمه را عبدالله توکل خواند و پسندید و به رضا براهنی، که آن موقع به‌عنوان مشاور با انتشارات هاشمی همکاری می‌کرد، داد و اولین چاپ این کتاب در سال 1363 در آن انتشارات به چاپ رسید.
دیهیمی آثار بسیاری را در زمینۀ فلسفۀ سیاسی، فلسفۀ زندگی و ادبیات به فارسی ترجمه کرده است. او همچنین دبیری و ویراستاری ترجمۀ چند مجموعه، از جمله مجموعه‌عای «نسل قلم» و «تجربه و هنر زندگی»، را در کارنامۀ کاری خود دارد.
همکاری با نشریات مختلف و تدریس فلسفۀ سیاسی از دیگر فعالیت‌های خشایار دیهیمی است. او از بنیانگذاران نشریۀ «نگاه نو» و مدتی هم عضو شورای نویسندگان این نشریه بوده است. همکاری با مجلۀ «شهروند امروز»، به‌عنوان مشاور ارشد دورۀ دوم این مجله، از دیگر فعالیت‌های مطبوعاتی خشایار دیهیمی است. دیهیمی مدتی هم در مجموعۀ انتشارات انقلاب اسلامی (فرانکلین سابق) کار کرده و در آنجا مسئول ویرایش کتاب «تاریخ تمدن» ویل دورانت بوده است.
از دیگر ترجمه‌های خشایار دیهیمی می‌توان به کتاب‌های «فلسفه‌ی ترس»، «فلسفۀ تنهایی»، «داستایفسکی: جدال شک و ایمان»، «مارکسیست‌ها»، «سوفیا پتروونا»، «بیگانه»، «شهر فرنگ اروپا: چکیده‌ای از پیدا و پنهان تاریخ قرن بیستم»، «فیلسوفان سیاسی قرن بیستم»، «تاریخچۀ خوشبختی»، «روح پراگ»، «نظریۀ نظم خودانگیخته»، «دیالکتیک تنهایی»، «فلسفۀ سیاسی» و «تفسیرهای جدید بر فیلسوفان سیاسی مدرن: از ماکیاولّی تا مارکس» اشاره کرد.