پترزبورگ

رمان «پترزبورگ» اثر آندری بیه‌لی
رمانی سمبلیک، برساخته از وهم و واقعیت و طنز و شعر. رمان «پترزبورگ» آندری بیه‌لی را ولادیمیر نابوکوف، پس از «اولیس» جیمز جویس و «مسخ» کافکا و پیش از جلد اول «در جستجوی زمان از دست رفته» مارسل پروست، سومین اثر از چهار شاهکار نثر قرن بیستم دانسته است.
آندری بیه‌لی در رمان «پترزبورگ» ما را با خود به پترزبورگ ملتهب سال 1905 میلادی می‌برد؛ البته نه دقیقاً به پترزبورگ واقعی و عینی، بلکه به پترزبورگی که، در عین حفظ عناصر و اجزاء و مناظر واقعی خود، در ذهن و تخیل شاعرانۀ بیه‌لی وجهی وهمناک و شبح‌‌گون و سمبلیک یافته و درنتیجه به‌طور همزمان واقعی و خواب‌گون است.
رمان «پترزبورگ» یک رمان جذاب چندلایه است، با ارجاع فراوان به آثار پوشکین و گوگول و داستایفسکی.
رمان «پترزبورگ» اولین بار بین سالهای 1913 تا 1914 به‌صورت دنباله‌دار و سپس در سال 1916 به‌صورت کتاب منتشر شد. البته آندری بیه‌لی در سال 1922 نسخه‌ای اصلاح‌شده از این رمان را نیز منتشر کرد که کوتاهتر از نسخۀ اول بود.

مروری بر رمان «پترزبورگ»
آندری بیه‌لی در رمان «پترزبورگ» داستان پسری روشنفکر را روایت می‌کند که پدرش از دولتمردانِ مرتجع و مستبد و خشک‌مغز اواخر عصر روسیۀ تزاری است و مادرش زنی‌ست که خانه و زندگی و پسر و شوهرش را رها کرده و رفته است. حالا پسر، که همفکر پدر نیست، بی‌آنکه خودش در ابتدا، بداند در توطئۀ ترور پدرش با یک گروه تروریستی همدست شده است.
وقایع رمان «پترزبورگ» در سال 1905 رخ می‌دهد، یعنی همان سالی که کارگران در روسیه به وضع معیشتی‌شان اعتراض کردند و اعتراضشان به کشتاری خونین ختم شد و روزی سیاه را رقم زد که در تاریخ روسیه به «یکشنبۀ خونین» معروف است. همچنین در دوره‌ای که وقایع رمان «پترزبورگ» در آن رخ می‌دهد، گروه‌های تروریستی زیرزمینی در روسیه به فعالیتهای مخفیانه مشغولند و مقامات سیاسی مرتجع و مستبد توسط این گروه‌ها ترور می‌شوند. بیه‌لی این حال‌وهوای ملتهب و بحرانی را نه‌فقط در لایۀ مضمونی و محتوایی رمان «پترزبورگ»، بلکه در فرم روایی و ساختار این رمان سمبلیستی نیز بازتاب داده است.
رمان «پترزبورگ» یک رمان چندوجهی و چندلایه است که در آن وقایع سیاسی با داستانی عاشقانه و دغدغه‌هایی فلسفی و زیبایی‌شناختی پیوند می‌خورد. شهر پترزبورگ، که بستر رویدادهای رمان «پترزبورگ» است، در این رمان حضوری چشمگیر دارد؛ حضوری که هم واقعیت این شهر را به تصویر می‌کشد و هم وجهی شبح‌وار از آن را به نمایش می‌گذارد و باید گفت که علاوه بر شهر، شخصیت‌های رمان «پترزبورگ» نیز همین خصلت دوگانه را دارند.
آندری بیه‌لی در رمان «پترزبورگ» اجزاء و عناصر رمانش را طوری کنار هم چیده که همه‌چیز ناپایدار و در آستانۀ فروپاشی به‌نظر می‌رسد. این فروپاشی البته فقط بر وضعیت سیاسی دلالت ندارد و وجهی سمبلیک و استعاری و هستی‌شناختی و انسانی به خود می‌گیرد.
در رمان «پترزبورگ» همچنین با یک بازی هندسی مواجهیم که ساخت‌هایی سفت‌وسخت و نامنعطف را در مقابل ساخت‌های سیال و بازیگوش و منعطف قرار می‌دهد.
بیه‌لی در رمان «پترزبورگ» هم شاعر است و هم نقاش و هم نویسنده‌ای با قریحۀ طنز. او در این رمان، طنز و شعر را با فلسفه و نقاشی و ریاضی و موسیقی و سیاست می‌آمیزد و رمانی خلق می‌کند که هم از دوران خود مایه می‌گیرد و هم از آن فراتر می‌رود. رمان «پترزبورگ» هم واقعیت است و هم کابوس و رؤیا و وهم، هم وحشت و اضطراب است و هم مضحکه.
اما آیا شخصیت اصلی رمان «پترزبورگ» پدرش را ترور خواهد کرد؟ این را وقتی درمی‌یابید که رمان «پترزبورگ» را تا آخر بخوانید.
در بخشی از رمان «پترزبورگ» می‌خوانید: «آبلئوخوف به سبب نطق‌های اغراق‌آمیزی که ایراد می‌کرد در روسیه نامی پرآوازه پیدا کرده بود؛ این نطق‌ها بدون جنجال و هیاهو مصیبت‌های خاصی به همراه داشت و در نهایت، در جای مناسب و به موقع به ردّ پیشنهادات جناح مخالف منجر می‌گردید.
"ادارۀ نهم" با دستیابی آبلئوخوف به این سمت خطیر بی‌هدف کار می‌کرد. آپولون آپولونویچ به کمک بخشنامه‌هایی مبارزۀ سرسختانه‌ای را با این اداره پیش گرفت، و چنانچه لازم می‌شد به نفع واردات ماشین‌های درودگری آمریکایی به روسیه نطق‌هایی ایراد می‌نمود (ادارۀ نهم مخالف واردات بود).
آپولون آپولونویچ در رأس نهاد بود؛ این را خوب می‌دانید... او را چگونه بنامیم؟
البته، برای این‌که شخصیت این دولتمرد محترم به سادگی ما را شگفت‌زده کند، باید نیم‌رخ پیروپاتال و کاملاً بی‌معنایش با ساخت کارهای بی‌حد و اندازه‌ای که به وسیلۀ او هدایت می‌شود قیاس شود؛ اما مسئله این‌جاست که انفجار این نیروهای ذهنی که از آن جمجمه ساطع می‌شد و برخلاف سیاست کل روسیه بود همگی، مطلقاً همگی را حیرت‌زده می‌کرد.
سناتور ما به تازگی وارد شصت‌ونهمین سال زندگی خود شده بود؛ چهرۀ رنگ‌پریده‌اش در مواقع پیروزی کاغذنگهدارِ خاکستری و در اوقات بی‌کاری کاغذ خمیرشده را یادآور می‌شد؛ چشمان سنگی سناتور و حلقه‌های کبود دور آن به هنگام خستگی رگه‌هایی از آبی تیره پیدا می‌کردند و بیش از حد گشاد می‌شدند.
این را هم اضافه کنیم که آپولون آپولونویچ به‌هیچ‌وجه از مشاهدۀ گوش‌های بزرگش که در زمینۀ خونین روسیۀ پر تب‌وتاب به غایت بزرگ به نظر می‌رسید، متأثر نمی‌شد. تصویر او بدین شکل اخیراً زینت‌بخش جلد مجله‌ای فکاهی شده بود، هجویه‌ای که به سبب عکس‌های خونین روی جلدش، آن هنگام با سرعت سرسام‌آوری در خیابان‌های مملو از جمعیت تکثیر می‌شد.»

دربارۀ آندری بیه‌لی، نویسندۀ رمان «پترزبورگ»
آندری بیه‌لی، متولد 1880 و درگذشته به سال 1934، داستان‌نویس، شاعر سمبلیک، منتقد ادبی و نظریه‌پرداز اهل روسیه بود. رمان «پترزبورگ» از مهمترین آثار اوست.
از دیگر آثار آندری بیه‌لی می‌توان به رمان «کبوتر نقره‌ای» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی رمان «پترزبورگ»
رمان «پترزبورگ» با ترجمۀ افتخار نبوی‌نژاد در نشر ثالث منتشر شده است. این ترجمه براساس ترجمۀ فرانسوی رمان «پترزبورگ» انجام شده و با یادداشت مترجمان فرانسوی رمان، مقاله‌ای از ژ. نیوا با عنوان «"بازی فکری"؛ پژوهشی در باب پترزبورگ» و مقاله‌ای در معرفی آندری بیه‌لی و آثارش همراه است.
افتخار نبوی‌نژاد، متولد 1332، مترجم ایرانی است. از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «راهبه»، «ریگودون»، «گفت‌وگوهایی با پروفسور ایگرگ» و «بووار و پکوشه» اشاره کرد.
از رمان «پترزبورگ» سه ترجمۀ فارسی دیگر هم موجود است که عبارتند از: ترجمۀ علی معصومی، منتشرشده در نشر ژرف، ترجمۀ نازلی اصغرزاده، منتشرشده در انتشارات مروارید، و ترجمۀ فرزانه طاهری، منتشرشده در نشر مرکز.