توطئه کرملین

کتاب «توطئۀ کرملین» نوشتۀ والنتین استیپانکوف و یوگنی لیسوف
برگی از تاریخ آخرین ماههای استقرار نظام شوروی در روسیه و شرح چندوچون رویدادی که در فروپاشی شوروی نقشی مهم ایفا کرد. کتاب «توطئۀ کرملین»، با عنوان اصلی Кремлевский заговор، گزارشی مستند از کودتای نافرجامی است که در سال 1991، کمی پیش از فروپاشی نظام شوروی، در روسیه اتفاق افتاد و برخلاف هدفی که پشت آن بود به یکی از عوامل مؤثر در فروپاشی شوروی بدل شد.
والنتین استیپانکوف، یکی از نویسندگان کتاب «توطئۀ کرملین»، وقتی کودتای سال 1991 در شوروی اتفاق افتاد دادستان کل روسیه بود و یوگنی لیسوف، نویسندۀ دیگر کتاب، معاون او. استیپانکوف مأمور شد که برای این کودتا پرونده‌ای قضایی تشکیل دهد. او و یوگنی لیسوف و دیگر اعضای دادستانی کل روسیه برای رسیدگیِ قضایی به قضیۀ کودتا و شناخت و محاکمه و مجازات عاملان آن اسناد و مدارکی را که به کودتا ربط داشتند جمع‌آوری کردند. کتاب «توطئۀ کرملین» برآمده از همین اسناد و مدارک است.
نویسندگان کتاب «توطئۀ کرملین» در این کتاب به زوایایی از رویدادهای ماههای آخر استقرار نظام شوروی در روسیه نور می‌تابانند و بخشی از آن‌چه را که به فروپاشی شوروی منجر شد آشکار می‌کنند.

مروری بر کتاب «توطئۀ کرملین»
در اوت 1991، وقتی نظام شوروی داشت به فروپاشی نهایی‌اش در دسامبر همان سال نزدیک‌ و نزدیک‌تر می‌شد، هشت عضو بلندپایۀ حزب کمونیست که رئیس کا.گ.ب هم جزوشان بود دست به کودتایی برای حفظ نظام شوروی زدند. این کودتا، که موضوع کتاب «توطئۀ کرملین» است، شکست خورد و، به‌جای حفظ نظام شوروی، فروپاشی آن را تسریع کرد.
در جریان کودتای 1991 کمیته‌ای به نام «کمیتۀ دولتی وضعیت اضطراری» برای ادارۀ امور اتحاد جماهیر شوروی تشکیل شد. کودتاچیان از طریق رادیو اعلامِ وضعیت اضطراریِ شش‌ماهه کردند و گفتند چون میخائیل گورباچف، رهبر وقت اتحاد جماهیر شوروی، به‌دلیل بیماری نمی‌تواند از عهدۀ وظایفش برآید «کمیتۀ دولتی وضعیت اضطراری» ادارۀ امور را در دست می‌گیرد. همچنین اعلام شد که هرگونه اعتراض و تظاهرات و اعتصاب و فعالیت‌های حزبی و سیاسی خلاف قوانین دولت مرکزی ممنوع است و سانسور دوباره برقرار خواهد شد. البته به فرمان ممنوعیت اعتراضات و تظاهرات خیابانی اعتنایی نشد و مردم به خیابانها ریختند. در آن زمان بوریس یلتسین رئیس‌جمهور روسیه بود و با نقشی که او در خنثای کودتا ایفا کرد و نیز سنگربندی طرفداران دموکراسی در اطراف کاخ کرملین که محل اقامت یلتسین بود و رویارویی آن‌ها با کودتاچیان، کودتا خیلی زود شکست خورد.
در کتاب «توطئۀ کرملین» والنتین استیپانکوف، که مأمور تشکیل پروندۀ قضایی برای کودتای 1991 و رسیدگی به آن بود، به‌همراه معاونش، یوگنی لیسوف، جزئیات این کودتا را با استناد به اسناد و مدارکی که جمع‌آوری کرده بودند شرح داده‌اند.
کتاب «توطئۀ کرملین» از بخشی از ماجرای فروپاشی شوروی پرده برمی‌دارد و جزئیات ماجرایی را نقل می‌کند که نقشی مهم در این فروپاشی ایفا کرد.
کتاب «توطئۀ کرملین» گزارشی خواندنی و جزئی‌نگرانه دربارۀ کودتای 1991 و ابعاد و وجوه و زوایای گوناگون این کودتا است. این کتاب همچنین تصویری از اوضاع روسیه در ماههای پایانی استقرار نظام شوروی ترسیم می‌کند و روایتی ارائه می‌دهد از تلاش مذبوحانه برای حفظ نظام ناکارآمدی که محکوم به زوال و فروپاشی بوده است؛ نظامی که سال‌ها برای حفظ خود از سرکوب و داغ‌ودرفش و پنهانکاری و خفقان و سیستم پلیسی استفاده کرده بود اما دیگر داشت نفس‌های آخر را می‌کشید و نمی‌شد آن را با برگرداندن سیستم سرکوب و خفقان سرپا نگه داشت.
کتاب «توطئۀ کرملین» همچنین تصویری از ساختار درونی حکومت شوروی و سازوکارِ مخفیانۀ مداخلۀ شوروی در امور کشورهای مستقل دیگر ارائه می‌دهد.
در کتاب «توطئۀ کرملین» روایت افراد مختلفی که به‌نحوی شاهد کودتای 1991 و با آن درگیر بوده‌اند نقل شده است؛ از شخص گورباچف که کودتاچیان بدون هماهنگی به ویلای محل استقرارش وارد شده بودند که یا او را به اعلام وضعیت اضطراری متقاعد کنند و یا خودشان حکومت را در دست گیرند گرفته تا محافظ شخصی گورباچف و نگهبان ویلای محل استقرار او و دیگرانی که هر یک به‌نحوی شاهد نزدیک کودتا و در جریان وقایع آن بوده‌اند.
کتاب «توطئۀ کرملین» از چهارده فصل تشکیل شده است.
عناوین فصل‌های چهارده‌گانۀ کتاب «توطئۀ کرملین» عبارتند از: «محو شدن "زاریا"»، «منطق خیانت»، «راهبرد توطئه»، «تصاحب قدرت»، «"رعد و برق" بر فراز ساختمان دولت روسیه»، «بخت آخر»، «تلفن‌های سه‌نفره»، «پیش به سوی مسکو»، «گاه‌شمار بازداشت‌ها»، «خودشان خودشان را محاکمه می‌کنند»، «نامه‌هایی از "ماترُسکایا تیشینا"»، «هنوز برای گذاشتنِ نقطۀ پایانی زود است. تمرین نمایشِ شکست»، «پول برای "شبح کمونیسم"» و «کارگاهی در میدان "استارایا"».


دربارۀ والنتین استیپانکوف و یوگنی لیسوف، نویسندگان کتاب «توطئۀ کرملین»
والنتین استیپانکوف سیاستمدار اهل روسیه است. او اولین دادستان کل فدراسیون روسیه است. استیپانکوف در زمان کودتای اوت 1991 مأمور رسیدگی به پروندۀ این کودتا و فعالیت‌های «کمیتۀ دولتی وضعیت اضطراری»، یعنی کمیته‌ای که کودتاچیان تشکیل داده بودند، شد. او همچنین دوره‌ای معاون وزیر منابع طبیعی روسیه و دوره‌ای هم معاون دبیر شورای امنیت بوده است.

یوگنی لیسوف سیاستمدار و حقوقدان اهل روسیه است. او در زمان کودتای 1991 معاون والنتین استیپانکوف در دادستانی کل روسیه بود. لیسوف به سرپرستی تیم تحقیقاتی‌ای منصوب شد که در دادستانی کل روسیه برای رسیدگی قضایی به این کودتا و تحقیق دربارۀ فعالیت‌های «کمیتۀدولتی وضعیت اضطراری» تشکیل شده بود.

دربارۀ ترجمۀ فارسی کتاب «توطئۀ کرملین»
کتاب «توطئۀ کرملین» با ترجمه و مقدمۀ شهرام همت‌زاده در انتشارات نیستان هنر منتشر شده است.
شهرام همت‌زاده استاد دانشگاه و مترجم ایرانی است. او عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی است و تدریس زبان و ادبیات روسی و اسلاوی را در این دانشگاه در کارنامۀ کاری خود دارد. همت‌زاده همچنین دوره‌ای سرپرست گروه زبان روسی و اسلاوی در دانشگاه شهید بهشتی بوده است.
از ترجمه‌های شهرام همت‌زاده می‌توان به کتاب‌های «زمزمه‌های چرنوبیل»، «زمان دست‌دوم»، «چکش و خنده»، «داس و خنده» و «دنیایی رو به دگرگونی» اشاره کرد.