مجمع الجزایر گولاگ جلد سوم

کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ - جلد سوم» اثر الکساندر سولژنیتسین
سومین و آخرین بخش از روایت الکساندر سولژنیتسین از اردوگاه‌های شوروی و حکومت وحشت در روسیۀ کمونیستی. جلد سوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»، با عنوان اصلی Архипелаг ГУЛАГ و عنوان انگلیسی The Gulag Archipelago: An Experiment in Literary Investigation، آخرین قسمت از روایت تکان‌دهندۀ سولژنیتسین از زندگی پر از رنج زندانیان اردوگاه‌های شوروی و وحشت و خشونت حاکم بر زندگی مردم در نظام توتالیتر شوروی است.
سولژنیتسین در جلد سوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» نیز، همچون جلدهای اول و دوم این کتاب، با طنزی سیاه و بیانی صریح، روایتی زنده و توأم با جزئیات از وحشت و خفقان و زندان و اسارت و شکنجه در روسیۀ کمونیستی به دست می‌دهد. او همچنین در این مجلد از کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» از شیوه‌های مقاومت و مبارزۀ زندانیان دربرابر سیستم گولاگ سخن می‌گوید و در کنار تصویر رنج، تصویری از امید و مقاومت و مبارزه در اردوگاه را نیز ترسیم می‌کند.
کتاب سه‌جلدی «مجمع‌الجزایر گولاگ» را چه‌بسا امروزه بتوان یکی از آثار کلاسیک دربارۀ اردوگاه‌های کار اجباری در روسیۀ شوروی و تصفیه‌های گستردۀ استالینی و نیز از آثار کلاسیک ادبیات زیرزمینی و غیررسمی موسوم به «سامیزدات»، که در شوروی و دیگر کشورهای کمونیستی رواج داشت، به‌حساب آورد.
سولژنیتسین، که خود از بازماندگان اردوگاه‌های کار اجباری در شوروی بود، در کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»، براساس تجربه‌های خود از این اردوگاه‌ها و نیز روایت‌های دیگران و اسناد و شواهد و مدارکی که در زمان نگارش این کتاب دربارۀ اردوگاه‌های کار اجباریِ شوروی موجود بود و او به آن‌ها دسترسی داشت و همچنین با یاری گرفتن از ادبیات و قریحۀ قصه‌پرداز خود، مصائب و رنج‌های زندانیانی را به تصویر می‌کشد که حکومت شوروی آن‌ها را در اردوگاه‌های خود تجمیع و نگهداری می‌کرد. این کتاب همچنین، از ورای روایت زندان و اردوگاه، تصویری از اختناق و وحشت و حکومت پلیسی حاکم بر شوروی ارائه می‌دهد.
کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»، چنانکه در مقدمه‌ای که اَن اپلبام در سال 2007 برای این کتاب نوشته و در ابتدای ترجمۀ فارسی احسان سنایی اردکانی از جلدهای اول و دوم و سوم آن هم آمده است، نه‌فقط وصفِ تاریخ، که خود تاریخ است. اپلبام در این مقدمه همچنین می‌نویسد: «به لطف عنایت وسواس‌گونه‌ی سولژنیتسین به جزئیات و استعدادهای ادبی و جدلیِ او، مجمع‌الجزایر گولاگ به خلق همین جهانی که ما امروزه در آن زیست می‌کنیم هم کمک کرده – جهانی که در آن کمونیسمِ شوروی دیگر آرمان سیاسیِ هیچ‌کس نیست.»
کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» اولین بار در سال 1973 به زبان روسی در فرانسه و در سه مجلد منتشر شد و دیری نگذشت که نسخه‌هایی از آن به‌صورت مخفیانه و زیرزمینی در روسیۀ شوروی دست‌به‌دست گشت و یواشکی خوانده شد. این کتاب همچنین در سال 1974، یعنی کمی بعد از انتشارش به زبان روسی، به انگلیسی ترجمه شد.

مروری بر جلد سوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»
اَن اپلبام در مقدمه‌اش بر کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» این کتاب سه‌جلدی دربارۀ مختصات حکومت وحشت را کتابی معرفی می‌کند که در آن «جوی از وحشت همیشگی؛ وسوسه‌ی دائم به خیانت؛ وفور پلیس مخفی؛ وارونگی ارزش‌های "متعارف"؛ قساوت گسترده‌ی حاکم بر فرهنگ گولاگ و همین‌طور بر کلیت اتحاد شوروی» به تصویر کشیده شده است. به‌درستی که این‌ها همه را در کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»، از جمله در جلد سوم این کتاب، می‌یابیم.
سولژنیتسین در کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» از تجربۀ زیست مشقت‌بار و پر از ترس و وحشت در اردوگاه‌هایی می‌نویسد که در شوروی توسط نهادی به نام «گولاگ» اداره می‌شدند. او اگرچه برای نگارش بخش‌هایی از کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» از مشاهدات تجربه‌های مستقیم خودش مایه گرفته اما تنها به این اکتفا نکرده و از نامه‌های بازماندگان اردوگاه‌ها و خاطرات آن‌ها و دیگر اسنادی که در زمان نگارش کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» به آن‌ها دسترسی داشته هم کمک گرفته و این‌ها همه را با ذوق و مهارت ادبی‌اش آمیخته است تا عمق وحشت و خشونت نظام کمونیستی را هرچه اثرگذارتر و با طنزی سیاه و کنایه‌هایی زهردار به تصویر بکشد.
در دورانی که سولژنیتسین کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» را نوشت و منتشر کرد هنوز کمتر کسی از اردوگاه‌های کار اجباری، تصفیه‌های استالینی و آن‌چه در درون کشورهای کمونیستی می‌گذشت باخبر بود و سولژنیتسین یکی از نخستین کسانی بود که به نگارش تاریخ گولاگ و تاریخ عصر وحشت در روسیۀ کمونیستی دست زد و وحشت کمونیسم را به تصویر کشید.
در جلد سوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» سفر خود به‌همراه سولژنیتسین را در روسیۀ شوروی و مجمع‌الجزایر هراسناک گولاگ، که زادۀ حکومت کمونیستی شوروی بود، ادامه می‌دهیم و تبعیدگاه‌ها و زندان‌ها و اردوگاه‌های هولناک شوروی و نظام و سازوکار حاکم بر گولاگ را، که تجسم و نمودی از نظام شوروی بود، بیش از پیش می‌شناسیم.
در جلد سوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» همچنین داستان کسانی را می‌خوانیم که در اردوگاه‌ها مبارزه و مقاومت علیه زندانبانان و شکنجه‌گران و خبرچینان و همدستان حکومت وحشت را تدارک دیدند و به‌نوبۀ خود برای شکستن طلسم وحشت تلاش کردند.
سولژنیتسین در جلد سوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» هم شکنجه‌های هولناک در گولاگ را افشا می‌کند و هم از کسانی سخن می‌گوید که علیه شرایط خود و دست‌اندرکارن استقرار این شرایط موحش دست به اعمالی جسورانه زدند. او همچنین در این مجلد از کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» از نظام قضایی فاسد و ناعادلانه و هولناک و درعین‌حال مضحک و کافکایی روسیۀ شوروی سخن می‌گوید و از اینکه چگونه در این نظام، هرکس به دادگاه احضار می‌شد و پای میز محاکمه می‌رفت قطعاً محکوم می‌شد چون، پیشاپیش، تصمیم درباره‌اش گرفته شده بود. سولژنیتسین در جلد سوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» از دستکاری در صورت‌جلسه‌های دادگاه‌های شوروی می‌گوید و از اینکه قاضی‌ها چطور هرچه را خود صلاح می‌دانستند در صورت‌جلسه‌ها نگه می‌داشتند و باقی را حذف می‌کردند.
جلد سوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» شامل بخش‌های پنجم، ششم و هفتم این کتاب سه‌جلدی، یک مؤخره و بخشی با عنوان «پس‌مؤخره» است.
بخش پنجم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»، با عنوان «کاتورگا»، از دوازده فصل، بخش ششم، با عنوان «تبعید»، از هفت فصل، و بخش هفتم، با عنوان «استالین، پَر»، از سه فصل تشکیل شده است.

دربارۀ الکساندر سولژنیتسین، نویسندۀ کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»
الکساندر ایزایویچ سولژنیتسین (Александр Исаевич Солженицын)، متولد 1918 و درگذشته به سال 2008، داستان‌نویس، جُستارنویس و مورخ روسی بود. او در سال 1970 جایزۀ نوبل ادبیات را گرفت.
سولژنیتیسن از مخالفان مشهور و برجستۀ نظام شوروی بود. او، که به‌صراحت از کمونیسم و نظام شوروی انتقاد می‌کرد، در افزایش آگاهی جهانی از سرکوب سیاسی در شوروی، به‌ویژه آگاه‌سازی جامعۀ جهانی به سیستم گولاگ، سهم عمده و مهمی داشت.
از آثار الکساندر سولژنیتیسن می‌توان به کتاب‌های «بخش سرطان» و «یک روز از زندگی ایوان دنیسوویچ» اشاره کرد.

دربارۀ ترجمۀ فارسی جلد سوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»
جلد سوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ»، همچون جلدهای اول و دوم این کتاب، با ترجمۀ احسان سنایی اردکانی در نشر مرکز منتشر شده است. این ترجمه براساس ترجمۀ انگلیسی کتاب انجام شده و با یادداشت نویسنده بر ترجمۀ انگلیسی همراه است.
احسان سنایی اردکانی، متولد 1368، مترجم ایرانی است. از ترجمه‌های او می‌توان به کتاب‌های «آهنگ افلاک: سفری در فضا و زمان»، «ویتگنشتاین در تبعید» و «جهان‌بینی‌ها: درآمدی بر تاریخ و فلسفۀ علم» اشاره کرد.
گفتنی‌ست که بخش‌های اول و دوم کتاب «مجمع‌الجزایر گولاگ» سال‌ها پیش با ترجمۀ عبدالله توکل توسط انتشارات سروش به فارسی منتشر شده بود.