حسد

رمان «حسد» اثر یوری آلیشا
یک کمدیِ گروتسکِ روسی دربارۀ حسادت، احساس تحقیر، تقابل قوی و ضعیف و تقابل ارزش‌های دوران کمونیسم و پیشاکمونیسم در روسیۀ شوروی. رمان «حسد»، با عنوان اصلی Зависть، رمانی است کوتاه که خواننده را از همان سطرهای اولش به یاد طنز گروتسک و جنون‌آمیز و آبزورد آثار نیکلای گوگول می‌اندازد.
یوری آلیشا در رمان «حسد» طنز گوگول را با جهانی داستایفسکی‌وار پیوند می‌زند و حکایت تحقیرشدگان و طردشدگان را به‌شیوه‌ای جذاب و غریب و بدیع بازمی‌گوید.
رمان «حسد» معروف‌ترین و محبوب‌ترین اثر یوری آلیشا و از نمونه‌های موفق ادبیات داستانی شوروی است. این رمان، ضمن نقل داستان روشنفکری که در نظام ارزشی شوروی جایی برای او نیست و تقابل او با یک دولتمردِ موفق در این نظام، در لایه‌های زیرین و پنهان خود تصویری نقادانه از نظام شوروی در سال‌های اول بعد از انقلاب اکتبر و استقرار کمونیسم در این کشور ارائه می‌دهد، اگرچه نویسندۀ آن آشکارا چنین داعیه‌ای ندارد.
متن اصلی رمان «حسد»، چنانکه در مقدمۀ یلدا بیدختی‌نژاد بر ترجمۀ فارسی این رمان اشاره شده، اولین بار در سال 1927 به‌صورت دنباله‌دار در دو شمارۀ مجلۀ «کراسنایا نوف» منتشر شد و به‌محض انتشار، مورد استقبال قرار گرفت.
ماکسیم گورکی بعد از انتشار رمان «حسد» آن را حاصل جسارت ستودنی نویسنده‌ای جوان وصف کرد و از یوری آلیشا به‌عنوان یکی از نویسنده‌هایی یاد کرد که آثارشان را با اشتیاق و حتی ولع خواهد خواند.
همچنین نینا بربرُوا از رمان «حسد» به‌عنوان رمانی یاد کرده است که به‌لحاظ ادبی تأثیر خیلی عمیقی بر او گذاشته است.
رمان «حسد» در دانش‌نامۀ «بریتانیکا» رمانی از تبار رمان کوتاه «یادداشت‌های زیرزمینی» داستایفسکی معرفی شده است.

مروری بر رمان «حسد»
ماجراهای رمان «حسد» در سال‌های اول استقرار کمونیسم در روسیه اتفاق می‌افتد. رمان از دو زاویۀ دید اول‌شخص و سوم‌شخص روایت می‌شود.
شخصیت اصلی رمان «حسد»، که راوی بخش اول رمان است، روشنفکری شاعرمسلک و آس‌وپاس، به نام کاوالیرُف، است که در زندگی نتوانسته به جایی برسد و جایگاهی برای خود دست‌وپا کند.
کاوالیرُف را مردی موفق، به نام بابیچِف، که تولید کنندۀ کالباس و مدیری موفق در عرصۀ صنایع غذایی و نمونۀ یک شهروند ایدئال نظام شوروی است، از خیابان جمع کرده و در خانۀ خودش پناه داده است.
کاوالیرف و بابیچِف نقطۀ مقابل یکدیگرند و اولی سخت به دومی حسادت می‌کند. بابیچفِ قوی و موفق و چاق و قبراق در رمان «حسد» جوری از زبان کاوالیرف به تصویر کشیده می‌شود که خنده و وحشت توأمان را برمی‌انگیزد. او یک بدن گروتسک است؛ مردی چاق و حجیم و فعال که گویی حضورش و حرکاتش همه کاوالیرف مفلوک و ضعیف را به خفقان دچار می‌کنند و کاوالیرف احساس می‌کند که از جانب بابیچف تحقیر می‌شود و مورد تمسخر قرار می‌گیرد.
بخش دوم رمان «حسد» از زبان راوی سوم‌شخص روایت می‌شود. رمان «حسد» رمانی طنازانه است که در آن هذیان و فانتزی و خیال و کابوس و واقعیت به‌هم آمیخته‌اند و از این آمیزه سبکی پدید آمده است که بازتاب دهندۀ جنون و وحشت و مضحکه است.
در رمان «حسد» با نویسنده‌ای مواجهیم که استاد خلق تعابیر و تصویرهای بدیع و کاریکاتورهای گروتسک و موقعیت‌های مضحک است. نویسنده‌ای که همزمان، گوگول و داستایفسکی را به یاد خوانندگان آشنا به ادبیات کلاسیک روسیه می‌آورد.
اغراق‌های طنزآمیز آلیشا در توصیفات و تمرکز او بر جزئیات اشیاء در رمان «حسد» باعث شده که همه‌چیز در این رمان ابعاد کاریکاتوری هراسناک و در عین حال مضحک پیدا کند. سبک آلیشا در این رمان آمیزه‌ای از این مضحکه و هراس‌انگیزی است.
وقایع رمان «حسد» در دوره‌ای اتفاق می‌افتد که نظام ارزش‌ها در روسیه دگرگون شده و با وقوع انقلاب در این کشور، طبقه‌ای تازه سربرآورده و قدرت را به دست گرفته است. شخصیت اصلی رمان اما در این نظامِ ارزشیِ جدید و میان طبقۀ تازه‌مسلط‌شده، جایگاهی درخور ندارد. او به‌مثابۀ تفاله‌ای است که عملاً دور انداخته شده است. از منظر همین شخصیت طرد شده و زخمی است که نویسنده در رمان «حسد» به جامعۀ روسیۀ شوروی می‌نگرد و این‌گونه آن را رندانه و به‌ظرافت نقد می‌کند و تصویری نقادانه از طردِ روشنفکران از جانب نظام شوروی ارائه می‌دهد اگرچه شاید ظاهرِ ماجرا جوری باشد که انگار رمان در نقدِ شخصیت طرد شدۀ داستان نوشته شده است.

دربارۀ یوری آلیشا، نویسندۀ رمان «حسد»
یوری کارلُویچ آلیشا (Ю́рий Ка́рлович Оле́ша)، متولد 1899 و درگذشته به سال 1960، داستان‌نویس، روزنامه‌نگار، نمایشنامه‌نویس و شاعر روس بود. از آلیشا به‌عنوان یکی از بزرگترین نویسندگان قرن بیستم روسیه یاد می‌شود. او از معدود نویسندگان روسیۀ شوروی بود که توانست، به‌رغم سانسور شدیدی که در نظام شوروی وجود داشت، آثاری موفق و ماندگار خلق کند.
آثار آلیشا اگرچه به‌ظاهر، هم‌سو با سیاست‌های کمونیستی حاکم بر روسیۀ شوروی هستند اما در عمق و در لایۀ زیرین‌شان معانی متفاوت و عمیقی را دربردارند که ربطی به باورهای ایدئولوژیک ظاهری این آثار ندارند.
از آثار یوری آلیشا می‌توان به داستان‌ بلند «سه خپله» و قصۀ کوتاه «ناتاشا» اشاره کرد. آلیشا در نمایشنامه‌نویسی هم دستی داشت. از جمله آثار نمایشی او اقتباسی تئاتری از رمان «ابله» داستایفسکی است.

دربارۀ ترجمۀ فارسی رمان «حسد»
رمان «حسد» با ترجمه و مقدمۀ یلدا بیدختی‌نژاد در نشر ماهی منتشر شده است.
یلدا بیدختی‌نژاد، متولد 1365، مترجم ایرانی است. او دارای لیسانس زبان روسی و فوق لیسانس ادبیات روسی از دانشگاه تهران است.
از ترجمه‌های یلدا بیدختی‌نژاد می‌توان به کتاب‌های «سفرنامه‌ی اروپا: تأملات زمستانی بر تأثرات تابستانی»، «ابلیس‌نامه»، «داستایِفسکی به آنّا» و «تدفین‌پارتی» اشاره کرد.